Plik z całum numerem "Przeglądu Rusycystycznego" 2021, nr 2

Strona tytułowa PR 2021, nr 2

Wstęp do bloku tematycznego W przestrzeni przekładu

Współczesny dyskurs naukowy, przy całej ścisłości i precyzji terminologicznej prezentacji naukowej, dopuszcza również pewną metaforyczność w tych przypadkach, w których obraz przyczynia się do pełniejszego zrozumienia istoty przedmiotu myśli. Patrząc na wielowiekową historię myślenia o przekładzie pisarzy, filozofów, krytyków literackich, nie sposób nie zauważyć oczywistego manewru myśli naukowej, która pchana pragnieniem albo znalezienia idealnych sposobów doskonałego przekładu, albo usprawiedliwienia jego ontologicznej niedoskonałości, stromo skręca z jednej skrajności w drugą. Kształtowanie się nauki o przekładzie w Rosji jest żywą ilustracją tej tezy.

Artykuł reprezentuje przekładoznawstwo zorientowane kulturowo, śledzące konfrontację odbiorcy z obcym dla niego kontekstem kulturowym, co wpisuje się w tendencję współczesnych badań humanistycznych kierowania uwagi na kulturowe, obyczajowe zróżnicowanie społeczeństw. Analizie podlega czasownik rosyjski говеть, należący do grupy nazw realiów, a odnoszący się do sfery prawosławnej obyczajowości religijnej, w aspekcie jego przekazu w przekładach. Jako materiał służy 11 utworów literatury rosyjskiej XIX i XX wieku, z których wybrano konteksty zawierające badany leksem na podstawie danych Narodowego Korpusu Języka Rosyjskiego oraz ich przekłady na język polski. Wskazano na nierównomierność stopnia przekazu poszczególnych elementów struktury semantycznej, różnorodność technik przekazu i zastosowanie zmian składniowych jako sposobu umożliwiającego uniknięcie poszukiwania ekwiwalentu dla leksemu rosyjskiego. Stwierdzono, że przekłady polskie wykazują tendencję do adaptacji kulturowej i nie akcentują odmienności prawosławnej obyczajowości religijnej.

W artykule podjęto problem przekazów multimodalnych w relacjach przekładowych. Źródłem przykładów były teksty rosyjskie – oryginały pochodzące z różnych mediów i ich przekłady na język polski opublikowane w czasopiśmie „Forum”.

Analiza wybranych przykładów pokazała, że elementy graficzne współtworzą globalny sens komunikatu, ale z reguły są one inne w komunikacie przełożonym.

Do opracowania słownika używane są trzy korpusy równoległe: Narodowy Korpus Języka Rosyjskiego, Rosyjsko-polski korpus równoległy Uniwersytetu Warszawskiego  oraz korpus roboczy, w skład którego wchodzą teksty, które nie tworzą dwu wspomnianych korpusów. Przedmiotem uwagi są 4 hasła słownikowe (1. отморозок; 2. (уж) что-что, а …; 3. травить анекдоты и 4. тоже мне …).

W artykule rozpatrywane są trzy polskie tłumaczenia wiersza Eto bylo u moria Igora Siewierianina. Analiza uwzględnia leksykalno-semantyczne zjawiska typowe dla rosyjskiego egofuturysty (neologizmy, struktura wiersza, nieoczekiwane obrazy). Okazuje się jednak, że w badanym przypadku decyzje podejmowane przez tłumacza zależą przede wszystkim od celu przekładu oraz maniery twórczej autora tekstu docelowego.

Artykuł skupia się na trzech przekładach poematu Aleksandra Puszkina "Zimowy poranek". Przekłady dokonane przez N. Panina (1888), przez współczesnego mu C.E. Turnera (1899), a także najnowszy przekład R. Clarke'a (2016) stały się przedmiotem analizy. Tłumaczenia tego wiersza są interesującym obiektem, ponieważ wiersz jest oparty na antytezach. W artykule przeanalizowano pary "mróz" - "słońce", "burzliwy wieczór" - "słoneczny poranek", "ciemność" - "blask", a także kluczowe pojęcia rosyjskiej kultury, takie jak "melancholia" i "zabawa", czy pojęcie z zakresu realiów "piec". Teksty tłumaczeń zostały przeanalizowane za pomocą techniki close reading. Badania pokazały, że tłumacz może pełnić również rolę badacza. R. Clarke wprowadził do swojego przekładu rzeczywistość, której brakowało w oryginalnym tekście. Tak więc wspomniany w wierszu rodzinny bereg staje się pewnym miejscem w pobliżu majątku Bernowo, gdzie Puszkin przyjechał jako gość.

Przedmiotem badania są przypisy tłumacza w specyficznej odmianie literatury kryminalnej – retrokryminale. Autor omawia jego cechy gatunkowe oraz przeprowadza analizę typów przypisów oraz ich zawartości. W przekładzie odnotowano przypisy językowe, encyklopedyczne oraz redakcyjne. Na podstawie ich analizy można mówić o pewnej strategii: dążenie do objaśnienia tła ogólnego retrokryminału (epoka), w mniejszym stopniu tła lokalnego (miasto, nazwy własne z nim związane).

Paratekst  to termin wprowadzony przez G. Genette’a, na określenie elementów, które funkcjonują wokół tekstu właściwego. Należą do nich m.in. tytuły, przedmowy, epigrafy, wstępy, komentarze tłumacza i autora. Teoria paratekstu sformułowana przez Genette’a jest rozwijana w pracach współczesnych badaczy. Obecnie parateksty są badane wraz z szeroko rozumianym kontekstem pozalingwistycznym. W niniejszym artykule przedmiotem badań są głównie parateksty autora i tłumacza. W charakterze materiału egzemplifikacyjnego wykorzystano utwory Wiktora Pielewina – jednego z najpopularniejszych pisarzy rosyjskich ostatnich lat.

Przedmiotem badań jest zastosowanie środków językowych lokalizujących deiktyczne centrum narracji w rosyjskich przekładach prozy anglojęzycznej. Analiza porównawcza wersji przekładowych w stosunku do tekstów oryginalnych pozwala zidentyfikować czynniki, które wpływają na bliskość centrum deiktycznego w stosunku do czytelnika w ramach ogniskowania wewnętrznego (tendencja ta w rosyjskich narracjach tłumaczonych jest powszechna, ale nie uniwersalna). Wyznacznikiem bliskości jest zastąpienie czasu przeszłego przez czas teraźniejszy historyczny oraz wprowadzenie dodatkowych deiktyków ('dzisiaj', 'tutaj', 'teraz') w opowieściach o przeszłości. Zidentyfikowane czynniki to różnice w systemach językowych (brak zasady uzgadniania czasów i konstrukcji typu obiekt złożony w języku rosyjskim), różnice w tradycjach narracyjnych (odmienne oznaczenie stylistyczne teraźniejszości historycznej), a także specyfika perspektywy utworów z autorskimi technikami aktualizacji wewnętrznego punktu widzenia, które tłumacze starają się uwypuklić.

Celem niniejszego artykułu jest analiza specyfiki przekładu na język czeski współczesnego rosyjskiego tekstu beletrystycznego - opowiadania-pamiętnika "Uczniowie" Pawłowa. Autorzy przedstawiają przekład jako przeniesienie nieekwiwalentnego słownictwa, realiów w innym języku przy zachowaniu ekwiwalencji semantycznej i formalno-estetycznej. Opierając się na zastosowaniu określonych technik adaptacyjnych (transkrypcja, analogia, opis, generalizacja, calquing, pominięcie), autorzy rozważają kontrowersyjne lub niejednoznaczne rozwiązania w zakresie przekładu wybranych realiów, które niosą ze sobą narodowe zabarwienie.

Przekładając literaturę piękną z jednego języka na drugi, tłumacz często napotyka na trudności. Wynika to przede wszystkim z różnic w mentalności narodów.  Szczególnym obszarem mentalności narodowej jest pojęcie posiłku, biesiadowania, które jest jedną z centralnych sfer życia człowieka. Zrozumienie specyfiki tych procesów nie jest łatwym zadaniem dla tłumaczy, nosicieli innej kultury. Porównując rosyjskie, greckie i francuskie tradycje biesiadne, znajdujemy wiele elementów dysonansowych zarówno w kolejności potraw na stole, jak i w kompozycji dań, w zestawach naczyń, podawaniu do stołu itp. Właśnie o tych fragmentach tekstu, które często budzą wątpliwości tłumaczy, będzie mowa w niniejszym artykule.

W artykule rozpatrywane są zagadnienia związane z tłumaczeniem na język rosyjski książki Doroty Masłowskiej Inni ludzie dla celów adaptacji teatralnej. Szczególną uwagę zwrócono na gatunkową specyfikę tekstu, a także poszczególne wyznaczniki językowe, narracyjne i kulturowe, nie wszystkie z których znalazły swoje odzwierciedlenie w wersji rosyjskiej. Orientacja na innego adresata skutkuje przemieszczeniem niektórych akcentów zmieniających wydźwięk utworu. Wizerunek Polaka staje się w przekładzie scenicznym bardziej złagodzony w porównaniu do wykreowanego w tekście oryginału, a zagadnienia polskiej świadomości zbiorowej cechuje bardziej uniwersalny wydźwięk. 

Artykuł porusza problem przekładu inter- i intrajęzykowego tekstu scenicznego, a ściślej – jego adaptacji. Adaptacja rozpatrywana jest tutaj w kluczu typowym dla translatologii i teatrologii – jako przeniesienie tekstu pisanego na znaki teatru. Materiałem badawczym jest Wiśniowy sad Antona Czechowa, jego przekład autorstwa Agnieszki Lubomiry Piotrowskiej i przedstawienie w reżyserii Davida Mgebrishvilego zrealizowanego w 2017 roku w Teatrze Nowym w Zabrzu. Autor analizuje sposób realizacji dźwięków, które są typowym motywem w twórczości Czechowa.

Noty