Strona tytułowa i spis treści numeru

Er(r)go...

… sięgamy do pamięci i do archiwum, ocierając się tu i ówdzie o ideologię. Jakichż to pamięci tu nie napotkamy: jest pamięć zbiorowa i oczywiście pamięć indywidualna, pamięć transaktywna i pamięć interaktywna, pamięć głęboka, pamięć narracyjna, pamięć żywa, pamięć kulturowa, pamięć deklaratywna, pamięć zaklęta w ciele i pamięć intelektualna, pamięć komunikatywna, pamięć kolektywna, pamięć ponadjednostkowa, pamięć pokoleniowa, pamięć kulturowa, pamięć mityczna, pamięć somatyczna i pamięć semantyczna, pamięć w formie protetycznej, pamięć wspólna, pamięć widoczna, pamięć rodzinna, pamięć społecznościowa, pamięć rozproszona i pamięć totalna, pamięć namacalna i pamięć zmediatyzowana, pamięć mimowolna i pamięć dobrowolna, a jeszcze post-pamięć, przeciw-pamięć i meta-pamięć oraz różne rekolekcje, recyklingi wspomnień, pokoleniowe nostalgie, nostalgiczne afirmacje, mnemoniczne struktury cierpienia i traumy, punkty krystalizacji pamięci, praktyki upamiętniania, artystyczne anamnezy, kotwice pamięci, ale też desakralizacja i instrumentalizacja pamięci, historia bez winy, pamięć utracona, niepamięć, amnezja, twórcze zapomnienie – wszystko to pośród drobin przeszłości, akcydentalnych błahostek, reminiscencji i powidoków.

W sztuce malarskiej, filmowej i medialnej dzieją się interesujące rzeczy: odwraca się bieguny dobra i zła, demaskuje ideologię świata przedmieść, przycina kobiecość do szablonu epoki, a epoce odbiera niewinność, cywilizuje się dzikusów i jednoczy tajwańskich aborygenów, maczetami ucina się głowy, przebija nożami i bagnetami. Nieustraszony wojownik Buta dzięki magicznej przemianie staje się tęczą, tchórzliwi samotnie wchodzą do świata zmarłych, w czasie masakry kobieta śpiewa o życiu i śmierci, inna kobieta – udomowiona – cierpi na problem bez nazwy. Reżyser tworzy operę przez media wirtualne – oglądając, można sobie głaskać psa lub jeść kanapkę (wow!) – a śpiewaczka mówi: „To ja jestem głosem wampirzycy”. Picasso próbuje wspiąć się na tron i spiera się z Matisse’em, tworząc Arkadię w burdelu, Saturn kastruje swego ojca i wrzuca jego okaleczone genitalia do morza (Wenus! Wenus!), kobiece zaś genitalia odwzajemniają nasze spojrzenie, choć my nie zgadzamy się z malarstwem jako egzorcyzmem. Fani stosują kulturową akupunkturę, a ich ideologia wykracza daleko poza kliknięcie myszką. Oto wielka siła poiēsis! To dzięki niej fani potrafią odnaleźć znaczenie w byciu-tu-oto, a Hermione Granger przeistacza się z fikcyjnej postaci w zapalnik społecznych przemian. Twórcy gier stają przed trudnym zadaniem; pojawia się gracz: gracz nie pamięta faktu, że ma amnezję, zanurza się w świecie gry, podejmuje decyzje w butach Mrocznego Rycerza, a widok własnych wnętrzności, owiniętych wokół przegubu niby upiorna bransoleta, przyprawia go o mdłości. Wcielenie Paranoiczne konstruuje zamknięty w dwunastościanie pamiętnik jako pułapkę na inne inkarnacje, szwaczka Marta trudni się pozyskiwaniem zębów i innych materiałów ze zwłok. The Walking Dead okazuje się jednym wielkim szwindlem. A Camille Lemonnier słusznie zauważa, iż nie ma nic mniej nagiego niż kobieta wynurzająca się z pary swoich reform. Czas pod Smoleńskiem cofa się i zapętla, a polski bohater narodowy podąża ścieżką pasyjną i ląduje w Edenie. Tak to jest: kiedy ktoś nie zna siebie, jest zgubiony. A narracja i tak się sprzedaje.

Literatura też nie pozostaje w tyle: a to groteskowe i odstręczające opisy matki, a to próby stworzenia siebie na nowo, bez udziału przodków, a to znów zamknięta w piwnicach zamku przeszłość i życie naznaczone traumą, a jeszcze zbereźne przyśpiewki, obrzezanie jako inskrypcja, duch pełen jadu, czerwień, która pozwala całować, proces twórczy jako chwalebnie rakotwórcza proliferacja i znów trauma, tym razem widmontologiczna. Tu też wiele się dzieje. Gwoździojad wyraża się z szacunkiem o Gamalielu, podczas gdy ten przestrzega syna przed zwodniczym wpływem kobiecego piękna, przeszłość wraca do protagonisty niczym bumerang, a na plecach protagonistki blizny układają się w kształt drzewa wiśni, podmiot widmontologicznie konfrontuje się ze swoimi widmami i przestaje być identyczny ze sobą samym, Brytania tonie we mgle wywołanej przez oddech smoczycy Querig, a jednak Sir Gawain i mnisi utrzymują smoczycę przy życiu. Na dodatek niewidzialna siła z wściekłością ciska psem o ścianę, naga i uśmiechnięta Umiłowana zostaje wygnana, kobiety wykonują zdjęcia zdjęciom, ciągutki „carambar” i „makagiga” metafizycznie łączą Górzańskiego i Pereca, który pamięta, że nie lubił kiszonej kapusty, zaś trzecie pokolenie pamięta to, czego nie przeżyło. I tak to archiwum staje się doświadczeniem przyszłości.

Rozmaite postaci przyglądają się temu wszystkiemu: Nietzsche, Kierkegaard, Heidegger, Arystoteles, Platon, Parmenides, Anaksymander, Heraklit, Husserl, Freud, Bergson, Ricoeur, Derrida, Lacan, Horkheimer, Adorno, Halbwachs, Sacks, Taylor, Barthes, a nawet Atena i Tezeusz. Ktoś konstatuje: w wielu krajach do głosu (i do władzy) dochodzą grupy zawłaszczające pamięć i pielęgnujące nienawiść. Radujmy się: wszak nie o klasycznie rozumianą prawdę tu chodzi.

Wojciech Kalaga
https://orcid.org/0000-0003-4874-9734

Punktem wyjścia jest założenie, że kino stanowi ważny głos w debacie na temat pamięci historycznej, pokazuje ambiwalentny stosunek do przeszłości i jest środkiem przekazu poruszającym kwestie polityczne oraz kulturowe. W swoim artykule przyjmuję perspektywę postkolonialną, uwzględniając nie tyle dziedzictwo zachodniego imperializmu, co raczej jego dalekowschodnią odmianę. Po drugie, wskazuję na istotne podobieństwa między różnymi rodzajami przemocy, które prowadzą do podporządkowania lub zniszczenia kultury podbitego narodu. Po trzecie, zastanawiam się nad sposobami przedstawiania historii i możliwością przywracania pamięci za pomocą sztuki filmowej. Przedmiotem analizy jest film tajwańskiego reżysera Wei Te-shenga Wojownicy tęczy (Warriors of the Rainbow: Seediq Bale, 2011), w którym dostrzegam przykład nowoczesnego kina politycznego w rozumieniu Gilles’a Deleuze’a.

Jednym z aspektów retromanii jest przywracanie/konstruowanie pamięci o minionych epokach we współczesnej popkulturze. W tekście dominuje spojrzenie na krytyczne retro w kinie amerykańskim XXI wieku jako na sposób, w jaki filmowe środki wyrazu są wykorzystywane do budowania określonego wyobrażenia o relatywnie nieodległej przeszłości i konstruowania obejmującej ją pamięci zbiorowej. Znaczenie ma to, w jaki sposób pamięć zbiorowa jest wytwarzana i przechowywana w wytworach kultury, także w kinie, twórcy krytycznego retro posługują się bowiem zestawem wyrazistych, rozpoznawalnych strategii, takich jak – między innymi – samoświadomość wizualna, cytaty intertekstualne, stosowanie oswojonych konwencji do wypełniania luk w narracjach (i w pamięci). Co istotne, robią to z wyraźną intencją budowania/ odzyskiwania pamięci i historii grup społecznych wykluczanych z tych obszarów we wcześniejszej kulturze dominującej.

W niniejszej pracy podejmuję się analizy narzędzi, które wykorzystywane są, by usprawnić procesy pamięci w grach wideo. Dyskusję otworzy przyjrzenie się metodom stosowanym przez twórców gier, by pogodzić antytetyczne nurty dyskursu – strukturalną narrację i interaktywną naturę medium. Analizie poddane zostaną zarówno klisze narracyjne w postaci trop amnezji, jak i nowatorskie techniki, które wykorzystują narzędzia charakterystyczne dla rozrywki interaktywnej.

W drugiej części przedstawione zostaną perspektywy na specyficzną rolę pamięci nie tylko w kwestiach narracyjnych, ale również w aspektach gier jako medium. Tutaj przede wszystkim analizowane będzie wyjście poza tradycyjne postrzeganie pamięci, przejście od bazy danych do interaktywnego procesu, prowadzące do konstrukcji nowych form i mechanizmów narracyjnych. Badane będą takie zjawiska jak tworzenie się pamięci zbiorowej i pamięci transaktywnej w subkulturach rozrywki interaktywnej.

Jednym z podstawowych założeń tej analizy będzie teza, że w porównaniu do narracji tradycyjnych, w grach wideo znacznie ważniejszą rolę odgrywają procesy niepamięci, zapomnienia i post-pamięci, rozumianej jako wypadkowa poprzednich pojęć. Taki sposób reinterpretacji wspomnień będzie w dużym stopniu kształtował naszą percepcję pojęcia temporalności w rozrywce interaktywnej. Będzie wymagał odejścia od tradycyjnej perspektywy czasu i przejście do interpretacji czasu z perspektywy Bergsona i Deleuze.

Artykuł ten czerpie inspirację z obu tez Heideggera przedstawionych w przełomowym eseju The Question Concerning Technology (1977 [1956]) oraz z jego interpretacji poiēsis, konceptu omawianego przez filozofa w wielu z jego późniejszych prac. Celem artykułu jest ukazanie poiēsis jako wielowymiarowej siły napędowej u podstaw działań aktywistów prowadzących skuteczne kampanie w Internecie. Aktywizm fanów, w przeciwieństwie do tak zwanej „solidarności kliknięcia myszą” (tzw. „slacktywizmu”), jest formą działalności w mediach społecznościowych bazującą na uprzednim zaangażowaniu użytkownika w dany tekst, którego treści – w jego odbiorze – pozwalają interpretować problemy świata pozatekstowego. Heideggerowska interpretacja poiēsis jest dla tej relacji komponentem o kluczowym znaczeniu. Poiēsis bowiem stanowi iskrę, która rozpala a potem podtrzymuje kampanie fanów-aktywistów, ponieważ jest czynnikiem uświadamiającym nam jak świat na nas wpływa, ale jednocześnie w jaki sposób my sami weń się angażujemy lub jak w nim funkcjonujemy zgadzając się na jego zasady. Wychodząc od analiz kampanii prowadzonych przez fanów-aktywistów, niniejszy artykuł dowodzi, że rewitalizacja istoty poiēsis w naszym codziennym życiu – a w szczególności w sferze naszej jaźni wspólnotowej – ma elementarne znaczenie dla ożywienia poczucia zaangażowania w kształtowanie rzeczywistości świata, w którym żyjemy, a w konsekwencji dla rewizji umiejscowienia w nim człowieka i jego roli jago szczególnego agensa transformacji.

Czy błędne wspomnienia mogą być prawdziwe? Co stanowi fundament kultury – trwały mit, a może zmienna codzienność? Czy można stworzyć autobiografię zbiorową? A jeśli tak, czym taki gatunek miałby się charakteryzować? Między innymi z takimi pytaniami mierzy się autorka artykułu, biorąc na teoretyczny i interpretacyjny warsztat Pamiętam że (1978, przeł. Krzysztof Zabłocki) Georges’a Pereca. Książeczka zbudowana jest z 480 krótkich wspomnień, jednozdaniowych „okruchów codzienności”, błahych drobiazgów sprzed lat i przez lata odpamiętywanych. Ten prosty koncept z pogranicza poetyki i „pracy przypominania” przynosi fascynujące rezultaty; nie tylko buduje alternatywny dla historycznych przekazów obraz powojennej Francji, ale przede wszystkim istotnie oddziałuje na czytelnika – także współczesnego, także polskiego. Zderzenie tego tekstu z kategoriami pamięci komunikatywnej i pamięci kulturowej Jana Assmanna pozwala podjąć refleksję m.in. nad indywidualnością i zbiorowością wspomnień oraz rodzajem pamięci, która rzeczywiście łączy pokolenia i kultury.

W niniejszym artykule stawiam sobie za cel uchwycenie i przeanalizowanie kilku z kluczowych tematów pisarstwa Alberta Cohena za pomocą pojęcia archiwum Jacquesa Derridy. Obecność doświadczenia narodu wybranego jest niezmiennie obecna dla tekstów Cohena. Czytelnik nie ma żadnych wątpliwości co do jego wpływu na narrację. W swoim artykule chciałabym pokazać, że w ten sposób rozumiany proces pisania Cohena znacznie wykracza poza zwykłe myślenie o przeszłości, czy nawet o żydowskiej tożsamości, która zawsze w jakiś sposób podtrzymuje relację z przodkami. Wykorzystanie Derridiańskiego pojęcia archiwum umożliwia zaobserwowanie, jak wielka jest aktywność przeszłości i jaki jest jej impakt na kształt tożsamości podmiotu.

Abstrakt

Celem artykułu jest odczytanie najnowszej powieści Kazuo Ishigury jako refleksji pisarza nad rolą pamięci i zapominania w życiu indywidualnym i zbiorowym. Wydany w 2015 roku Pogrzebany olbrzym odnosi się do kwestii niezmiennie aktualnej, dotyczącej zarówno jednostek jak i społeczeństw próbujących uporać się z traumatyczną przeszłością. Mimo że Ishiguro nie udziela łatwych odpowiedzi na pytanie o to, czy pamiętać o trudnych wydarzeniach, czy raczej je wymazać, tymczasowa amnezja jawi się w powieści jako uzasadniony zabieg, pozwalający jednostkom utrzymać relacje, a społeczeństwom uniknąć ponownego wybuchu przemocy. Zjawisko pamięci zbiorowej, problem pamięci, która nieuchronnie powraca po okresie amnezji/amnestii i jej uwikłania w konkurujące ze sobą polityki pamięci, wzajemne powiązanie pamięci i zapominania, rola pamięci mimowolnej w podważaniu oficjalnej narracji to kwestie, które powieść porusza i które zostały omówione w artykule w odniesieniu do XX-wiecznych koncepcji i dyskursów na temat pamięci: Maurice’a Halbwachsa, Waltera Benjamina, Marcela Prousta, a także współczesnego brytyjskiego filozofa Galena Strawsona.

Przedmiotem niniejszego artykułu jest powieść Umiłowana autorstwa Toni Morrison oraz odczytanie jej z perspektywy widmontologicznej. Umiłowana jest powieścią wpisującą się w dyskurs dotyczący pamięci w literaturze ze względu na swoją retrospektywną naturę: rzeczywistość w dziele Toni Morrison jest aktywnie kształtowana przez przeszłość oraz nawiedzana przez widma minionych koszmarów oraz nieżyjących postaci. Pośród zagadnień poruszonych w tej pracy znajdują się różnice pomiędzy pamięcią a interpretacją, traumy pamięci oraz relacja pomiędzy pamięcią a tożsamością. Zarówno wydarzenia jak i postaci występujące w utworze charakteryzują się ambiwalencją, kontestacją binarnych przeciwieństw (obecność/abscencja; życie/śmierć; wolność/niewola) oraz są podszyte szeregiem nadających im znaczenia śladów. Pomimo że cechy te wskazują na dekonstrukcjonizm jako teorię odpowiednią do rozszyfrowania powieści, artykuł proponuje spojrzenie na Umiłowaną przez pryzmat widmontologii. Praca ta przedstawia widmontologię jako teorię krytyki literackiej zdolną do wyprodukowania interesującego odczytania powieści, oraz zaznacza różnice dzielące widmontologię od teorii traumy, jednej z dominujących teorii wykorzystywanych w analizowaniu Umiłowanej. Ten artykuł posługuje się teorią widmontologii proponowaną przez Jacquesa Derridę, Marka Fishera, Jodey Castricano oraz Andrzeja Marca.

Katastrofa prezydenckiego samolotu z 10 kwietnia 2010 roku wywołała szereg reakcji artystycznych. W odpowiedzi na nią powstały m.in. zebrane w Antologii smoleńskiej. 96 wierszy utwory poetyckie oraz film Smoleńsk Antoniego Krauzego. Oba teksty kultury łączy wspólna wizja wydarzeń z 10 kwietnia, którą usiłują włączyć w krąg powszechnie obowiązującej i akceptowanej polskiej pamięci zbiorowej. Stanowią jednocześnie formę zapisu pamięci oraz narzędzie ją kształtujące, a efektem tych artystycznych projektów pamięciowych jest wytworzenie narracji, którą za Pawłem Sendyką nazwać można mitem smoleńskim. Zarówno język filmowy, jak i narzędzia literackie wykazują potencjał eksplanacyjny, pozwalający na usensownienie rozbitej przez tragedię smoleńską rzeczywistości. Niezwykłe, nacechowane symbolicznie i podatne na interpretacje okoliczności tragedii sprawiły, że w narracji na jej temat ścierają się odmienne typy pamięci. Film Krauzego oraz teksty poetów smoleńskich biorą aktywny udział w konstruowaniu i utrwalaniu wizji „zamachu smoleńskiego”, snutej przeciwko opowieści o „katastrofie smoleńskiej”. Aby tego dokonać, sięgają do tradycji romantycznej, wzorców martyrologicznych i religijnych. Przeszłość przetworzona przez pamięć zyskuje wymiar sakralny i staje się mitem osadzonym na znaturalizowanej kategorii „prawdy historycznej”. Przyjrzenie się filmowi Krauzego oraz wybranym wierszom z Antologii smoleńskiej... pozwala zarysować węzłowe punkty mitu smoleńskiego – określonej wizji katastrofy, czy raczej zamachu smoleńskiego, pretendującej do zajęcia pozycji dominującej w powszechnej pamięci zbiorowej.

Co dzieje się kiedy muzyka i przestrzeń operowa, tradycyjnie prezentowane „na żywo”, zostają poddane procesowi digitalizacji? Jakie konsekwencje dla społeczności artystów niesie ze sobą ich odizolowanie, kiedy przestrzeń tworzenia z teatru – miejsca relacji interpersonalnych – przeniesiona zostaje w świat wirtualny? Jakie taka zmiana rodzi możliwości i niebezpieczeństwa dla twórców? Czy można dostrzec tu podobieństwa z innymi dziedzinami sztuki, które powstały lub rozwinęły się w oparciu o technologie nowych mediów? Niniejszy artykuł rozważa powyższe kwestie w kontekście powstawania animowanej opery/filmu youtubowego Todd and the Vampire, skomponowanego i stworzonego przez Ronena Shai oraz przy udziale muzyków i przedstawicieli sztuk wizualnych pracujących równolegle, choć niezależnie, w różnych miejscach świata. W jaki sposób ostateczny produkt wykorzystuje technologię by rzucić wyzwanie i wyjść poza tradycyjne rozumienie przestrzeni i tożsamości? I wreszcie, jakie konsekwencje niesie ze sobą ów nieco odcieleśniony twórczy proces dla artystów, odbiorców i dla samej sztuki?

Artykuł ma na celu zakwestionowanie sensowności tych interpretacji Panien z Awinionu, które poszukają jego znaczenia odwołując się do stanu umysłu Picassa w okresie, w którym obraz powstawał i traktują to dzieło jako wyraz zmagania się artysty z osobistymi demonami. Oferowana tu interpretacja obu wersji obrazu wskazuje, że był on odpowiedzią na Le Bonheur de vivre Matisse’a i zarazem jego krytyką. Co więcej, odwołanie się do teorii Lacana pozwala autorowi nie tylko objaśnić pozorne niekonsekwencje Panien z Awinionu, lecz także pokazać, że ostateczna wersja tego dzieła jest metaobrazem, który ukazuje proces powstawania reprezentacji.

Nota krytyczna poświęcona książce autorstwa Małgorzaty Fabiszak i Anny Weroniki Brzezińskiej, Cmentarz, park, podwórko. Poznańskie przestrzenie pamięci, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2018.

Nota krytyczna poświęcona książce Moniki Jaworskiej-Witkowskiej Przechwytywanie tekstów. Powidoki czytania, Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2016.

Streszczenia artykułów badawczych numeru w języku polskim.

Informacje dla Autorów.

Metryczka wydawnicza numeru.

Artykuł przedstawia wyniki badań wykonanych z użyciem antropologii wizualnej w Palestynie. Analiza prezentuje możliwość wykorzystania kategorii trzeciego pokolenia oraz post-pamięci do doświadczeń młodych kobiet palestyńskich. Ze względu na ograniczone ramy artykułu przedstawione są strategie kobiet, które zaprezentowały w czasie badań swoje kluczowe wartości i zgodziły się na ten temat opowiedzieć za pomocą fotowywiadu. Ich narracje są odnoszone do reinterpretacji wydarzenia Nakby.