Przegląd Rusycystyczny 2025 nr 1 całość

PR 2025 nr 4 tytuł

PR 2025 nr 1 strona redakcyjna

PR 2025 nr 1 spis treści

wstęp

Kiedy wiosną 2014 roku rozpoczęła się rosyjska inwazja na Ukrainę, którą Ukraińcy nazwali Wielką Wojną, zainteresowanie ukraińskich artystów twórczością Williama Szekspira, a zwłaszcza jego Hamletem, znacznie wzrosło. Wojna tragicznie zaktualizowała hamletowskie światoodczucie, wyrażające się w pragnieniu zrozumienia i przezwyciężenia wydarzeń „zwichniętego czasu”. Twórcy poprzez tekst tragedii Szekspira chcieli „dotrzeć” do swojego współczesnego doświadczenia, do aktualnego niepokoju i wrażliwości współczesności, a w samych hamletowskich bohaterach, zwłaszcza w Hamlecie i Ofelii, odnaleźli cechy swojego pokolenia. Dążenie to odcisnęło swoje wyraźne piętno nie tylko na polu dramatu i teatru, ale także literatury i kina. W proponowanym tekście chciałabym uwzględnić przede wszystkim film Syndrom Hamleta Elwiry Niewiery i Piotra Rosołowskiego, a także dramat Sygnały życia albo Verbum caro factum Est Wołodymyra Rafiejenki, które można uznać za reprezentatywne artystyczne zapisy doświadczeń wojennych, jakich społeczeństwo ukraińskie doświadczyło w ostatnim dziesięcioleciu.

Prezentowany artykuł opowiada o autokreacji prezydenta Władimira Putina w Rosji i na Zachodzie poprzez odwołania do rzeczywistych albo urojonych lektur literatury rosyjskiej i zagranicznej. Wymieniał on publicznie w latach 2000–2024 takich swoich ulubionych i czytanych, jak twierdził, pisarzy i myślicieli jak – Michał Lermontow, Aleksander Puszkin, Mikołaj Gogol, Fiodor Dostojewski, Lew Tołstoj, Anton Czechow, Taras Szewczenko, Adam Mickiewicz, Aleksander Sołżenicyn, Wasilij Kluczewski, Immanuel Kant, Omar Chajjam, Johann Wolfgang Goethe, Patrick Süskind, Ernest Hemingway, Heinrich Heine. Antoine Saint-Exupéry, Aleksander Dumas ojciec, Juliusz Verne, Iwan Iljin, Iwan Turgieniew, Michaił Priszwin, Aleksander Kuprin, a nawet Osip Mandelsztam i Władimir Nabokow.

Podczas gdy na początku podobne „literackie odwołania” miały na celu głównie wykreowanie własnego obrazu na Zachodzie, w tym także w Polsce, jako prezydenta Rosji dążącego do współpracy z Europą i Ameryką, to po roku 2008 Putin – przytaczając już cytaty np. z Michaiła Sałtykowa Szczedrina albo z Księgi dżungli Rudyarda Kiplinga, czynił to już przeważnie dla celów konfrontacyjnych. Obecnie zaś – po rozpętaniu w lutym 2024 roku zbrodniczej wojny przeciwko Ukrainie – jego nadal nieustające odwołania do literatury mają już tylko orwellowski, odwracający zatem wartości i znaczenia charakter, stanowiąc jedynie uzasadnienie tej bezprecedensowej, imperialnej napaści.

Tekst analizuje książkę Michaiła Epsteina Rosyjski antyświat. Polityka na krawędzi apokalipsy (2023) powstałą w reakcji na napaść Rosji na Ukrainę w lutym 2022 roku. Prześledzona została negatywna tożsamość Rosji, którą Epstein rozkłada na następujące warstwy: antyspołeczeństwo, antywartość, antyjęzyk, antyprzestrzeń, antyczas, antyżycie i antybyt — ich wspólnym mianownikiem okazała się śmierć. Kulminację autodestrukcyjnej negatywności stanowi „eschatologiczny kompleks” Rosji prowadzący ją ku nastrojom apokaliptycznym. Do interpretacji książki wykorzystano m.in. koncepcję bioinformatycznego wirusa, ideę nekropolityki Achille Mbembe, teorię wewnętrznej kolonizacji Aleksandra Etkinda, dekonstrukcję apokalipsy Jacquesa Derridy, psychoanalizę Sigmunda Freuda.

W artykule analizie poddane zostały dziennikowe wpisy w mediach społecznościowych Serhija Żadana zebrane w wydanej w 2024 roku książce W mieście wojna (stanowiącej rozszerzoną wersję niemieckojęzycznego wydania zapisków, obejmującego pierwsze półrocze wojny, które ukazało się w Niemczech w 2022 roku pod tytułem Himmel über Charkiv). Omówione zostały wybrane aspekty kroniki Żadana skoncentrowane wokół ukochanego Charkowa i jego mieszkańców, ich wojennej kondycji oraz wizji powojnia. Osobny, obszerny temat zapisków to Rosja i Rosjanie oraz mroczne kolonialne dziedzictwo przeszłości. Celem analizy jest ponadto próba odpowiedzi na pytanie o specyfikę współczesnych diariuszy wojennych i zmianę statusu literatury dokumentu osobistego stanowiącej jedno z bardziej istotnych pól badawczych — i to zarówno w odniesieniu do przeszłości, jak i teraźniejszych konfliktów.

Artykuł bada wpływ wydarzeń geopolitycznych na percepcję literatury rosyjskiej po rozpoczęciu pełnej inwazji Rosji na Ukrainę w lutym 2022 roku. Analiza zmian w pozycji recepcyjnej literatury rosyjskiej koncentruje się na zjawiskach jej „unieważnienia”, a także „samounieważnienia”, związanych z procesami zachodzącymi w samym rosyjskim środowisku kulturowym oraz w autorefleksji rosyjskich pisarzy emigracyjnych. Przedstawiono argumenty na rzecz scharakteryzowania (samo)obrazu literatury rosyjskiej jako obrazu załamanego, który powstaje w wyniku pętli sprzężenia zwrotnego i rekurencyjnego (samo)postrzegania literatury rosyjskiej. Rozważane są również główne mechanizmy selekcji przedstawicieli i tekstów współczesnej literatury rosyjskiej, które opierają się na opozycji ich akceptowalności/nieakceptowalności w określonym kontekście.

Niniejszy artykuł zawiera przegląd wypowiedzi pisarzy rosyjskich na temat wojny rosyjsko-ukraińskiej, przyszłości Rosji i Ukrainy oraz roli, jaką pełni w tym konflikcie literatura i jej twórcy. Przywołano tu opinie zarówno pisarzy będących krytykami agresywnej polityki prezydenta Putina, jak i ich adwersarzy, na różne sposoby wspierających politykę Kremla. Wypowiedzi te zostały skonfrontowane z pojęciami od lat funkcjonującymi w przestrzeni rosyjskiej – ideą Moskwy Trzeciego Rzymu, Świętej Rusi, russkiego miru czy myśli eurazjatyckiej. Autor artykułu sugeruje też, że dający się zauważyć choćby w obszarze fantastyki rosyjskiej wzrost nastrojów rewanżystowskich i imperialnych, wrogość wobec Zachodu i próbującej się z nim integrować Ukrainy, stanowił zapowiedź konfliktu zbrojnego.

Artykuł jest poświęcony analizie wypowiedzi kobiet-pisarek na temat wojny w Ukrainie. Jako materiał do analizy posłużyły wypowiedzi trzech bardzo dobrze rozpoznawalnych w świecie pisarek (Ludmiły Pietruszewskiej, Marii Stiepanowej i Ludmiły Ulickiej), których postawy polityczne nie stanowiły zwykle tematu odrębnych rozważań, a reprezentujących różne pokolenia i style literackie oraz kojarzonych z różnymi gatunkami literackimi. Zauważono, że temat wojny stanowił zwykle w Rosji domenę mężczyzn i narracja kobieca radykalnie różni się od znanego dotychczas najlepiej męskiego sposobu patrzenia na wojnę. Jako tło teoretyczne rozważań posłużyła poetyka afektywna i idea „czułej narracji”. W przedstawionych różnego typu tekstach i wypowiedziach ważne miejsce zajmują emocje, a wśród nich dominującą rolę odgrywa motyw współczucia i empatii. Kobiety odważnie mówią także o rosyjskiej odpowiedzialności za wojnę, coraz wyraźniej zdając sobie sprawę z roli, jaką w procesie przemian społecznych odgrywa ich postawa.

The article aims to analyze and interpret the attitudes of three Russian-speaking feminist poets: Daria Serenko, Lolita Agamalova and Galina Rymbu, towards Russian aggression in Ukraine. We consider both their creative strategies and their life trajectories, assuming that the intertwining of artistic passions and practical goals was characteristic of the poets of this movement. The theoretical basis is Rita Felski’s thought on the “usage” of literature as a specific configuration of social know­ledge. We also draw on Judith Butler’s thought to show how the poets frame war through their artistic and social stances, whom they give voice to, and the specificity of their (post)feminist writing in the face of armed conflict and violence.

Artykuł poświęcony jest twórczości młodego ukraińskiego poety, absolwenta Wydziału Dziennikarstwa Uniwersytetu Lwowskiego, a od 2022 roku żołnierza Sił Zbrojnych Ukrainy Artura Dronia. Analiza wybranych utworów, zaczerpniętych z najnowszego tomu poezji Тут були ми (Tu byliśmy), opiera się na hipotezie badawczej określanej mianem „kolażu pierwotnego”. Podstawą badań nad współczesnymi tekstami poety przeprowadzonych w artykule jest założenie obecności zarówno na poziomie formalnym, jak i semantycznym, elementów techniki kolażu literackiego, która w większym lub mniejszym stopniu nawiązuje do estetyki prymitywizmu, rozumianego w danym kontekście jako spontaniczna rekonstrukcja brutalnej rzeczywistości w sposób pozwalający na jej oswojenie. Tak pojmowana sztuka prymitywna wyrasta z modernistycznej wiary w jej potencjał regeneracyjny, umożliwiający rekonstrukcję wartości, które uległy wypaczeniu i zdegenerowaniu w zasadniczo destrukcyjnych procesach cywilizacyjnych. W kontekście współczesnej poezji wojennej prymitywizm w połączeniu z elementami kolażu staje się jednym ze sposobów na oswojenie brutalnej rzeczywistości i zachowanie człowieczeństwa.

Maria Stiepanowa (1972) – rosyjska pisarka, eseistka i dziennikarka, za swój wyjątkowy talent literacki była szeroko nagradzana w Rosji i Europie. W roku 2015 opublikowała poemat Wojna bestii i zwierząt, będący poetycką reakcją na historyczne wydarzenie, jakim była aneksja Krymu przez Rosję (2014). Wyszukana poetyka i skomplikowana obrazowość utworu kryje w sobie opis odwiecznej historii starć i konfliktów dwóch narodów (Rosji i Ukrainy) mówiących wspólnym językiem. W artykule pragnę przyjrzeć się, w jaki sposób nowatorski język poetycki (metaforyka) Marii Stiepanowej ukazuje okrutne obrazy wojny i czy jej twórczość jest w stanie stać się „nowym głosem o wojnie” wypowiadanym w języku rosyjskim.

Po rozpoczęciu pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę, wielu artystów potępiło ten akt agresji. Jednym z istotnych przykładów sztuki antywojennej jest piosenka, która wyróżnia się nie tylko szybką reakcją na aktualne wydarzenia, ale także głęboko osobistą tonacją, oddającą emocje, z którymi może się identyfikować szerokie grono odbiorców. Niniejszy artykuł ma na celu zdefiniowanie obszaru tematycznego oraz środków wyrazu charakterystycznych dla rosyjskojęzycznych tekstów piosenek antywojennych, powstałych w różnych gatunkach i stworzonych przez poetów i muzyków otwarcie sprzeciwiających się putinizmowi oraz militarnej agresji Rosji na Ukrainę. Autorka skupa się na różnorodnych "maskach" autorskich, reprezentujących traumatyczne doświadczenia Rosjan, którzy nie zgadzają się z polityką państwa i innych. Istotne będą również powtarzające się motywy, takie jak toksyczne relacje z ojczyzną, niekończący się luty, czy zagrożenie nuklearne. Materiałem do analizy są ponad 50 tekstów z publicznej playlisty Rok wojny 22/23, które reprezentują pacyfistyczne poglądy tych twórców.

Gest polityczny w rosyjskim teatrze XXI wieku był  zjawiskiem w istocie marginalnym. Kluczową rolę w kształtowaniu politycznego oraz społecznego programu odegrały legendarny już, niezależny rosyjski Teatr.doc, skupiający się na aktualnych wydarzeniach życia politycznego i społecznego, poruszający sprawy bolesne, traumatyczne, tematy uznawane za tabu, a także Festiwal Lubimowka, niezależny projekt, którego celem było promowanie młodych dramaturgów. W lipcu 2022 roku festiwal oficjalnie podtrzymał swoje antywojenne stanowisko, ogłaszając nabór tekstów Dramaturgia przeciwko wojnie. Jednocześnie stało się jasne, że bezpieczna organizacja festiwalu na terenie Rosji nie jest możliwa. W ten sposób powstał ruch Echo Lubimowki ¾ emigracyjny festiwal objazdowy, który stał się bezprecedensowym zjawiskiem w historii teatru, umożliwiając publiczne przedstawienie opozycyjnych tekstów antywojennych. Echo Lubimowki pozwoliło rosyjskojęzycznym twórcom będącym na wygnaniu w różnych zakątach świata otwarcie wyrazić swoją antywojenną postawę, uchwycić głos współczesności poza narzuconą narracją propagandową. Celem niniejszego artykułu jest analiza strategii dramaturgicznych na podstawie tekstów zaprezentowanych w ramach festiwalu Echo Lubimowki w latach 2022−2023 (między innymi Wojna się jeszcze nie zaczęła Michaiła Durnienkowa [2015], Crime Asi Wołoszyny [2022], Wania żyje Natalii Lizorkiny [2023], Dyskredytacja Anastasii Patłaj i Nany Grinstein [2023]) jako narzędzi do konstruowania dyskursu antywojennego oraz próby zmierzenia się z tragedią wojny.

Niniejszy artykuł jest probą analizy książki publicystycznej Współrzędne Z autorstwa znanego, kontrowersyjnego rosyjskiego pisarza Zachara Prilepina, wydanej wiosną 2023 roku. Autor, a zarazem uczestnik rosyjskiej inwazji w Ukrainie przedstawia w niej własne rozumienie obecnej rzeczywistości. W przeprowadzonej analizie szczególną uwagę zwrócono się na postrzeganie przez Prilepina współczesnej Ukrainy i języka ukraińskiego, wskazywane przezeń przyczyny wybuchu wojny, a także lansowaną w książce opozycję „swoi – inni”, cele militarne Rosji oraz wyobrażenia pisarza o powojenną przyszłości obu państw. Powyższa analiza pozwala zrozumieć światopogląd, dążenia oraz cele jednego z czołowych zwolenników inwazyjnej „specjalnej operacji wojskowej” rozpoczętej przez prezydenta Putina 24 lutego 2022 roku.

Klub literacki „Bostonskije cztienija” („Бостонские чтения”) działa od 2013 roku w Bostonie, a jego inicjatorką była Anna Agnicz (Anna Katz). W klubie występują autorzy z różnych miast USA, Kanady, Izraela, Rosji, Ukrainy. Od 2020 roku spotkania odbywają się online. Organizatorzy „Bostonskich cztienij” podkreślają, że spotkania mają charakter czysto literacki i nie stawiają sobie za cel omawiania problemów politycznych, jednak działania Federacji Rosyjskiej wobec Ukrainy od lat niepokoją organizatorów i wielu gości klubu.

Zapraszanym na spotkania pisarzom organizatorzy nigdy nie sugerują tematyki wystąpienia, a mimo tego po wtargnięciu wojsk rosyjskich do Ukrainy daje się zauważyć wyraźna zmiana – większość goszczących pisarzy niezależnie od swojej identyfikacji etnicznej i kraju pochodzenia prezentowało utwory dotyczące właśnie tych wydarzeń. Na spotkaniach klubu swoje antywojenne wiersze prezentowali goście m.in. Tatjana Woltska (dwukrotnie), Irina Jewsa, Aleksandr Kabanow, Witalij Kowalczuk. Przeciw wojnie w Ukrainie zaprotestowało też wielu poetów związanych z klubem.

Przedmiotem szkicu jest problem autodekolonialności, w którego obliczu stanęli twórcy rosyjscy w wyniku pełnoskalowej inwazji Rosji w Ukrainie, kiedy to część światowej opinii publicznej zaczęła postulować unieważnienie kultury rosyjskiej. Powstaje pytanie, czy rosyjscy pisarze podejmują refleksję na ten temat, czy są gotowi do przewartościowania własnego obrazu świata. Wskazuję trzy odmienne podejścia do tego zagadnienia: spotkanie pisarzy oraz krytyków z Europy Środkowej i Zachodu w maju 1988 roku w Lizbonie, a także publicystykę Michaiła Szyszkina oraz wypowiedzi Katii Margolis w mediach społecznościowych i prasie, podkreślających konieczność zmiany myślenia. Podstawę metodologiczną stanowią prace Madiny Tłostanowej.

PR 2025 nr 1 noty o autorach