Strona tytułowa i spis treści numeru.

Er(r)go… ,

… co za teatr! Do wyboru: teatr interkulturowy, teatr transkulturowy, teatr ultrakulturowy, teatr metakulturowy, teatr multikulturowy, teatr międzykulturowy, teatr postdramatyczny, teatr ludowy, teatr obrzędowy i steatralizowane obrzędy, teatr amatorski, teatr zawodowy, teatr wiejski, etnoteatr, teatr antropologiczny, zarażony etnologią, teatr artystyczny, teatr awangardowy, Teatr Źródeł, teatr polifonii głosów, teatr wielopokoleniowy, teatr indygenny, teatr niezależny, teatr, który zawsze jest na niby, a na dodatek antyopera, etnoperformans, multiperformans, solo-performans, przerażająca pantomima i Stowarzyszenie Kół Gospodyń Wiejskich. Widać wreszcie – „[t]eatr to nie gazeta”! Pośród tych teatrów i nie-teatrów różne kulturowe wpływy i przepływy, transfery kulturowe, transkulturowe praktyki, transgresje implikowane i transgresje tematyzowane, penetracje kultur, płynność kulturowych tożsamości i wzajemnych spojrzeń, rewiwalizmy kultury, dramaturgiczne recyklingi, artystyczne patchworki, progresywne nadpisania, zapożyczone historie, żonglerka intelektualna, tradaptacje, chaotyczne sploty słów, ocalające destrukcje, hybrydyzacje, interpenetracje, renarracje, rewokacje, reinterpretacje, re-mixowania, rekontekstualizacje – jakby nie było, ruch w kulturze przyspiesza.

Sporo się też dzieje. Podmioty wzajemnie się sobie przed-stawiają i redefiniują, afrofrancuscy obywatele oburzają się sposobem potraktowania ciał czarnoskórych aktorów, z ciemności wyłania się półnaga Hotentocka Wenus, a ofiary patrzą na nas uporczywie w milczeniu. Tymczasem jednostka wikła się w dialektyczny proces rozwoju dziejów, grupki ludzi przechadzają się po ulicy z hienami na łańcuchu, współczesna Hinduska plącze się pomiędzy dyskursem globalnym i lokalnym, Europa rozrasta się, tyje, puchnie i rośnie w siłę, a potem ujeżdża i ujarzmia byka, samo-świadome, samo-czujące, samo-ruszające i samo-odpowiedzialne ciało tańczy taniec odissi, teksty dramatyczne wylewają się w sposób nieprzewidywalny z ustalonych wcześniej form, dwadzieścia statystek w różnym wieku wygłasza chóralny poemat o rżnięciu, ja pyta kim jest ja, Organizacja Zarządzania Dobrem prywatyzuje uchodźców, dynamika płciowa pozostawia kobiecy i zmysłowy akcent, ale niestety przebieg spektaklu zakłócają prawicowi ekstremiści, a dostępu do teatru broni Krucjata Różańcowa. Tchórzostwo widza. Jelinek wypędza życie z teatru, a w całym tym scenicznym bałaganie krążą główne postacie dramatu. Lepiej jest wziąć ze sobą pejcz.

Mało tego: w lesie dzieją się rzeczy dziwne, dzikie i przewrotne („Do czego innego, kurwa, potrzebny jest las w Anglii?”, pyta retorycznie Butterworth). Brecht wykłada to klarownie: „Niech diabeł weźmie rozsądek!”. A zatem zamożna i pracowita mrówka daje konikowi polnemu dach nad głową i wyżywienie, żądając w zamian seksualnej dyspozycji dla siebie i innych, mężczyzna zmniejszony do rozmiarów krasnala odnajduje się w butelce po koniaku, przez niedopatrzenie otruci zostają synowie Jazona i Medei, Tejrezjasz oślepia elitę, zmultiplikowana Kasandra prowadzi popularny program rozrywkowy, Orestes zakłada ze swoim partnerem szkołę tańca, Fedra śpiewa hymn do słów Williama Blake’a, jakiś generał regularnie zjada mapę historyczną Europy, jednak przy podziale na kęsy respektuje jej dawne granice, a tradycja mityczna promieniuje sobie w planie bliskim, jak również dalekim, bo nie wie, że mit został zdegradowany. I jeszcze biesiadne spożywanie Szekspira, a u Moliera móżdżek przyprawiony masalą, przepiórki z pieca, szafran, sorbet, woda z Gangesu, leiszmanioza i gorączka dum-dum. Zasadniczo widz nie jest konieczny.

I co tu robić? Pozostaje tylko stymulować, irytować, ekscytować i rozwścieczać.

Wojciech Kalaga
https://orcid.org/0000-0003-4874-9734

PS Numer ten ukazuje się pod gościnną redakcją dr hab. Eugenii Sojki z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Pragniemy także przypomnieć naszym Czytelnikom i Autorom, iż począwszy od numeru 40 (1/2020), „Er(r)go” stanie się pismem dwujęzycznym: będziemy publikować materiały w języku polskim i angielskim.

Artykuł jest próbą nakreślenia metodologicznych perspektyw jakie rysują się przed badaczami performansów artystycznych w związku z ogłoszonym przez Stephena Greenblatta Manifestem kulturowej mobilności w 2010 roku. Autorka poddaje w nim analizie koncepcję stref kontaktu wprowadzoną do humanistyki przez Mary Luise Pratt, rozwiniętą następnie przez Stephena Greenblatta oraz Donnę J. Haraway, pokazując w jaki sposób pozwala ona przeformułować obowiązujące do tej pory w obrębie performatyki rozumienie pojęcia "przedstawienia" (performansu). Sugeruje, że poprzez strefy kontaktu, rozumiane jako przestrzeń wzajemnego spotkania i redefiniowania się uczestniczących w niej heterogenicznych podmiotów jako badacze kultury zyskujemy możliwość nowego sposobu oglądu zastanej rzeczywistości kulturowej i poznawania jej emergentnych znaczeń. Swoje hipotezy autorka rozwija w oparciu o analizę dwóch przykładów: performansu Exhibit B, Bretta Bailey’a z 2013 roku  oraz  wystawy fotografii Pietera Ugo, Between the Devil and the Deep Blue Sea w Museu Coleção Berardo, Lizbona (05.07.2018 – 07.10.2018).   

Artykuł traktuje o zjawisku „przepisywania” klasycznych tekstów jako tendencji charakterystycznej dla dramaturgii drugiej połowy XX wieku, ściśle związanej z przemianami na gruncie literatury oraz zmianą paradygmatu w zakresie sztuk widowiskowych. Jako praktyka dramatopisarska „przepisywanie” polega na reinterpretacji i rekontekstualizacji utrwalonych kulturowo mitów literackich, dzięki czemu mogą one odsłonić całkiem nowe znaczenia. Dochodzi tu zatem do swoistego transferu pierwotnego tekstu do nowej rzeczywistości społecznej, historycznej i kulturowej, którego celem staje się poszukiwanie punktów stycznych między tradycją a współczesnością. Powyższe zjawisko zobrazowane zostaje na przykładzie tekstów dwóch współczesnych dramatopisarzy: Heinera Müllera i Piera Paolo Pasoliniego.

Mity stale ewoluują i podlegają transferowi, w ten sposób przekraczają linię podziału między epokami, obszarami geokulturowymi i gatunkami sztuki. Ten dynamiczny system symboli, archetypów, obrazów i schematów został zintegrowany przez kulturę i stymuluje twórczość artystyczną w XXI wieku. Ma to miejsce także w przypadku dramatopisarzy i realizatorów scenicznych aktywnych w krajach byłej Jugosławii. Na uwagę zasługują przykłady szczególnego przetworzenia mitów autorstwa Ivany Sajko (Chorwacja), Ljubomira Ðurkovicia (Czarnogóra) i Jetona Neziraja (Kosowo). W wyniku strategii takich jak m.in. prefiguracja, transpozycja i reinterpretacja dochodzi do konfrontacji treści antycznych i nowoczesnych oraz do wytworzenia się nowej jakości. Spektakle teatralne, które powstają na podstawie tych tekstów są kolejnym przykładem transferu i transformacji w zależności od okoliczności performatywnej ekspozycji. Ponadto, realizacje te mają charakter transgresyjny i wymiar transkulturowy.

Artykuł poświęcony jest problemowi nieprzekładalności kulturowej w dramacie i jej wpływowi na zjawisko transferu kulturowego w teatrze na przykładzie sztuki Jeruzalem Jeza Butterwortha (2009), której polskie tłumaczenie autorstwa Krzysztofa Puławskiego zostało opublikowane w „Dialogu” w 2013 roku. Jeruzalem to tekst silnie naznaczony elementami kulturowymi, pełen odniesień do angielskich tradycji literackich i ludowych, a także do rzeczywistości politycznej i społecznej na Wyspach, co z pewnością nie pozostało bez wpływu na polską recepcję. Do analizy kulturowych aspektów sztuki wykorzystane zostało rozróżnienie poziomów nieprzekładalności zdefiniowanych przez Edwarda Balcerzana. W artykule omówiona została m.in. nieprzekładalność cytatu, konotacji oraz chwytu językowego.

Literaturoznawcy, Michel Espagne i Michael Werner wprowadzili pojęcie „transferu kuturowego” do nauk humanistycznych. Proces transferu zachodzi zawsze w obie strony i jest kreatywny. W przypadku transferu kulturowego każda rzecz (koncepcje, systemy prawnych, idei, przedmioty materialne, terminy, konwencje literackie, teatralne itp.) nie tylko zostaje przeniesiona do nowego kontekstu, ale przede wszystkim nabiera nowego znaczenia. Kulturowa wymiana to nie cyrkulacja wiedzy i  idei takimi jakie są w środowisku oryginalnym, ale ich ponowna reinterpretacja w odmiennym kontekście kulturowym. Artykuł ma na celu analizę transferu kulturowego na przykładzie tradaptacji Jatindera Vermy w teatrze interkulturowym.  Naświetlone zostały procesy relokacji kulturowej klasyków, negocjacje językowe, heteroglosji i inicjacji ruchu nowych teatrów mniejszościowych. Autorka pokazuje także proces ewolucji definiowania i rozumienia takich zagadnień jak performatywność, wypowiadalność czy odgrywalność w najnowszych rozważaniach nad przekładem dramatu i ich wpływ na transfer kulturowy idei i konwencji teatralnych.

Autor niniejszej pracy bada wpływy myśli Bertolta Brechta na twórczość dramatyczną współcześnie tworzącego Rolanda Schimmelpfenniga, śledząc ich przesunięcia, transgresje i transpozycje na wybranych przykładach oraz odwołując się do wywiadów i wykładów autora. W oparciu o definicję transgresji zaproponowaną przez Grzegorza Petrka podejmuje próbę usytuowania zagadnień gry aktorskiej, wyobcowania, roli tekstu i obrazu w dramacie, jego dydaktycznego i politycznego potencjału. Wobec tradycji niemieckojęzycznego dramatu i teatru, Schimmelpfennig po dziś dzień znajduje się pod niemałym wpływem idei i praktyki stworzonej przez Brechta.

Punktem wyjścia są konstatacje na temat fragmentarycznej („cytatowej”) obecności Szekspira w kulturze współczesnej. Następnie wykorzystano schemat komunikacji Romana Jakobsona do analizy wybranych przykładów przywłaszczeń tekstu szekspirowskiego w postaci cytatu przeniesionego w nowy kontekst. Zastosowanie schematu umożliwia wniknięcie w przetworzenia, jakim ulega znaczenie oryginału w procesie transferu kulturowego.

W polskiej twórczości dramatycznej XXI wieku wyróżnić można grupę tekstów poświęconych zjawisku mobilności kulturowej. Stanowią one literackie świadectwo istnienia dynamicznych „stref kontaktu” między tym, co lokalne i globalne, narodowe i światowe, swojskie i obce. Niniejszy artykuł jest próbą omówienia wybranych utworów dramatycznych w nawiązaniu do koncepcji transferu kulturowego. Przedmiotem analizy są trzy teksty napisane dla teatru (Życie seksualne dzikich Marcina Cecko, Śmierć Kalibana Magdy Fertacz oraz Smutki tropików Mateusza Pakuły).  Podjęty w nich na różne sposoby temat konfrontacji Europejczyka z przedstawicielami innych kultur świadczy o zainteresowaniach autorów założeniami postkolonializmu i posthumanistyki. Jest to twórczość silnie uwarunkowana kontekstem społeczno-cywilizacyjnym; stanowi artystyczną formę reakcji na głębokie przemiany migracyjne w obszarze kontynentu europejskiego. Autorzy wykorzystali w swych utworach różne kody symboliczne i strategie reprezentacji świata nie w celu porównania odmiennych kultur, ale jako punkt wyjścia refleksji o dynamice procesu przenikania się kultur. Jednym z nadrzędnych problemów jest również kwestia tożsamości poszczególnych jednostek ukazanych w sytuacji kontaktu z Innym. W rozważaniach na temat wspomnianych sztuk dramatycznych, oprócz kategorii transferu kulturowego, wykorzystane zostały: idea transkulturowości Wolfganga Welscha, koncepcja poetyki kulturowej Stephena Greenblatta oraz ustalenia etnopoetyki.

Elfriede Jelinek jest obecnie jednym z częściej wystawianych w Polsce niemieckojęzycznych autorów, chociaż twórcy teatralni dość długo przekonywali się do tej dramaturgii. Celem artykułu jest przyjrzenie się procesowi przyswajania twórczości Jelinek przez polski teatr, przy wykorzystaniu poręcznej w tym przypadku koncepcji transferów kultury. Omawiając krętą drogę austriackiej pisarki na krajowe sceny, wskazuję pośredników (tłumaczy, reżyserów), którzy w pewnym sensie stali się jej ambasadorami w Polsce, a także omawiam warunki sprzyjające procesom adaptacyjnym. Nie bez znaczenia są przemiany estetyczne w polskim teatrze, w ostatnim dwudziestoleciu stymulowane z Zachodu, które dały narzędzia polskim artystom do zmierzenia się z tą niełatwą, eksperymentalną i bardzo sensualną dramaturgią.  

Wzrost zainteresowania tradycją i pamięcią, także mocno odczuwalna potrzeba „zakorzenienia” się w środowisku, przejawia się obecnie między innymi w rozkwicie rozmaitych widowisk opartych na folklorze, wyrastających z dawnej tradycji ludowej, w różny sposób ją eksplorujących. Widowiska tego typu były i są nadal domeną teatrów amatorskich, działających w środowisku wiejskim, poza głównym nurtem życia teatralnego, co tłumaczy niewielkie nimi zainteresowanie badaczy, zarówno teatrologów jak i etnografów. Zmiana takiego nastawienia wymaga podjęcia gruntownych badań terenowych, by opisać fenomen amatorskich teatrów obrzędowych i ich kondycje w czasach współczesnych w najodpowiedniejszym dla nich kontekście: olkloryzmu, postfolkloryzmu. oraz rewiwalizmu. Zawarte w artykule rozważania  są zatem wstępem do tego typu badań i sprawdzeniem możliwości wykorzystania w nich koncepcji transferu kulturowego. Wydaje się bowiem interesujące prześledzenie dróg transmisji treści ludowej kultury tradycyjnej - folkloru, do jakiej dochodziło i nadal dochodzi za pośrednictwem teatrów obrzędowych, w sieci uwarunkowań, jakim podlegają, działając w ciągle zmieniającej się pod wpływem mediów rzeczywistości kulturowej oraz wstępne rozpoznanie celów, jakie stawiają sobie inicjatorzy i sprawcy tego transferu.

Tekst ma na celu ukazanie zmian zachodzących w klasycznym tańcu indyjskim Odissi pod wpływem zachodnich koncepcji, idei i praktyk w tańcu i teatrze. Opierając się na aspektach opisanych przez Dominika Picka, podejmuję się analizy transferu kulturowego w metodologii nauczania oraz w praktyce współczesnych tancerzy Odissi w Indiach. Analizy tej dokonuję na przykładach praktyk instytutu tańcu Nrityagram oraz tancerki Sharmila Mukherjee. W obu przypadkach rozważam kwestię koniunktury rozpatrując podłoże socjo-kulturowe w Indiach, liberalizację ekonomii, która pozwoliła na otwarcie się na rynek światowy, większy wpływ globalizacji oraz mobilność, czyli migrację tancerek. Biorę pod uwagę aktorów transferu, czyli „migrujących tancerzy”, którzy poznają nowe praktyki ćwiczeń kondycyjnych, pracy nad ciałem i techniki tańca, oraz swobodnie przenoszą i wcielają je do swoich praktyk „w domu”. Do nich należą też osoby inspirujące się motywami europejskich tańców. Następnie opisuje i analizuję ideę, koncepcję i praktyki zachodnie jako przedmiot transferu. Ostatecznie badam proces przyswajania przedmiotu transferu, jaki wpływ ma zastosowanie tych praktyk w tańcu Odissi oraz jakie są przemiany z tym związane.

W artykule rozpatrywany jest wpływ zasad estetycznych ekspresjonizmu na literaturę rosyjską XX wieku w oparciu o wybraną twórczość takich autorów jak m. in. Aleksiej Riemizow, Andriej Bieły, Jewgienij Zamiatin, Borys Pilniak. Zwrócenie uwagi na utwory pisarzy pierwszego popaździernikowego dziesięciolecia pozwala autorowi artykułu wykazać, że ekspresjonizm de facto uformował się jako strategia artystyczna determinująca rozwój ówczesnych kierunków i prądów literackich.

Summary

The aesthetic principles of the expressionism and its destiny in Russian literature

The influence of expressionism on the Russian literature is considered in this article, which is designated by a number of authors: A.Remizov, A.Belyj, E.Zamjatin, B.Pil'njak. Addressing to the works of the writers of the first post-October decades allows the researcher to state that expressionism became an artistic intention, which influenced trends of the literature of those years.

W Krainie wiecznego szczęścia Wojciech Sitek recenzuje pierwszą polskojęzyczną monografię poświęconą filmom o dorastaniu. Karolina Kostyra, autorka książki Wiosenna bujność traw. Obrazy przyrody w filmach o dorastaniu, zwraca uwagę, że w ramach gatunku coming of age natura w sposób szczególny oddziałuje na młodych ludzi. W czasie dojrzewania jest tak płodna i ekspansywna, że porywa w swoje głębie i na zawsze odmienia adolescenta, przygotowując go do podjęcia dorosłego życia. Filmoznawcza publikacja przybiera momentami kształt ogólnohumanistycznej refleksji nad światem i miejscem człowieka w rozległym porządku. Istotę związku między człowiekiem i przyrodą autorka próbuje zgłębić sięgając do różnych źródeł – poszukuje tropów w Jungowskiej krytyce mitograficznej, przywołuje rozpoznane przez Mirceę Eliadego motywy symboliki magiczno-religijnej, zaś za Bruno Bettelheimem rozpatruje eksternalizującą funkcję baśni. Osobista i emocjonalnie zaangażowana refleksja oraz melancholijny ton książki ściśle korespondują z tematyką podejmowaną w filmach o dorastaniu. Tęsknota płynie więc tutaj zarówno z przeżyć bohaterów, jak i z poszukiwań autorki, żywo zaangażowanej w relacjonowanie opowieści o pograniczu dzieciństwa i dorosłości.

Omówinie książki Briana Cliffa  Irish Crime Fiction.

Niniejsza nota krytyczna poświęconą książce Stacy Alaimo pt. "Exposed. Environmental Politics & Pleasures in Posthuman Times" opublikowanej w 2016 roku przez University of Minnesota Press. Nota prezentuje streszczenia esejów składających się na pracę Alaimo, rekonstruuje ich kluczowe zagadnienia oraz opisuje problemy z jakimi się one mierzą. 

Anglojęzyczne streszczenia artykułów badawczych, zamieszczonych w niniejszym numerze "Er(r)go".

Informacje i wskazówki dla Autorów.

Metryczka wydawnicza numeru.