Strona tytułowa i spis treści numeru.

Er(r)go...

…zbiorowa ślepota ludzkości: antropocen, entropocen. Mnożą się rozmaite entropie: entropia termodynamiczna, entropia biologiczna, entropia psychospołeczna, entropia informacyjna, antyentropia, antropia, negentropia. Niektórzy – nie wszyscy – zauważają pewne konsekwencje: niszczenie bioróżnorodności, nieuporządkowanie, dezorganizację, destrukcję socjoróżnorodności, rozprzestrzenianie fałszywych informacji, destrukturyzację, rozrzedzenie zasobów mineralnych, deregulację klimatu, niszczenie ekosystemów, topnienie lodowców, podnoszenie się poziomu mórz, fale upałów, powodzie, susze, rozproszenie uwagi, niszczenie umiejętności, marazm, apatię, depresje i samobójstwa, utratę zaufania, niezdolność do zawierzenia, upowszechniony mimetyzm, chaos molekularny; takie to skutki antropogenicznych wymuszeń. Na dodatek pchają się różne kapitalizmy: konsumencki, komputacjonalistyczny, komputacyjny (to chyba to samo) i jeszcze petro-kapitalizm. Krótko mówiąc, znajdujemy się w nędzy symbolicznej i nie tylko.

A co musi człowiek? Ktoś proponuje: Człowiek musi wyjść z natury, aby przestać zadawać jej gwałt.

W przestrzeni numeru jak zwykle wielka aktywność: monstrualne algi kolonizują Lagunę Wenecką, rozum przekształca się w nierozum, homo faber wymyśla się na nowo, smar i brud przyklejają się do naszych sumień, Bärfuss bruka swoje gniazdo, a negacja cicho i stopniowo przejmuje rządy. Pusta figura epizodyczna myśli marszem swoich kiszek, neganthropos zajmuje miejsce anthropos, metarealiści korzystają z metaboły, popęd niszczy swój obiekt, konsumując go, algorytmy gramatyzują codzienne czynności. Niejaki Edgar penetruje łono ziemi, uśmiechając się przy tym zachwycony, Elsa żyje ze swoimi niskimi pobudkami w Ewangelii gówna, a Eva szaleje, widzi i słyszy rzeczy, których nie ma, ulega duchowemu rozpadowi, degradacji i złym wizjom oraz sama niszczy się wewnętrznie, tak że w końcu przypomina kurewkę kopalnianą. Jakby tego było mało, energia libidalna staje się bezużyteczna i niesprawna, pomniki służą zapominaniu przyszłości, ropa wybiera trzecią drogę wyjścia tam, gdzie trzeciego wyjścia nie ma, wrogie postawy wracają karmicznie do ich sprawców, życie domowe toczy gangrena massmedialnej konsumpcji, Szwajcarzy czują się w więzieniu bezpiecznie, bez obawy, że zostaną napadnięci. Pewien Rousseau potrzebuje publiczności, łączy pogardę dla pieniędzy z wielkim skąpstwem, zaś choroba cewki moczowej dręczy go przez całe życie. Protezy przekształcają się w suwerenne byty, pozbawiony lustrzanego odbicia student staje się ledwie połową siebie, dorycka, ciężka nuta strąca ozdobny liść akantu, Maria-android gra ciałem, uwodzi i sieje destrukcję, Schopenhauerowski młyn życia i śmierci przemiela jednostkową egzystencję, by się nią pożywić, rozkiełznany podmiot kalkulującej racjonalności okazuje się źródłem nieograniczonej przemocy wobec bycia, Brecht odrzuca całość, by możliwe stało się poznanie i wreszcie człowiek zostaje zrównany ze światem nie-ludzi. Czy można się zatem dziwić, że internacja cierpi męki?

Nowe postaci pojawiają się w naszym mikrokosmocie: Bernard Stiegler, Nicolas Georgescu-Roegen, Maël Montévil, Wolfgang Streeck, Katherine Hayles, Mihaly Csikszentmihalyi, Amartya Sen, Rudolf Clausius, Erwin Schrödinger, Hans Haacke, Robert Smithson, Peter Blamey, David Haines, Joyce Hinterding, Olafur Eliasson, Lukas Bärfuss, André Gorz, René Passet, Henri Poincaré, Imre Szeman, Alfred Lotka, Ludwig von Bertalanffy. A obok nich rozmaite twory, stwory i przetwory: organy egzosomatyczne, cyfrowe feromony, krew planety, srebrne jajo świata, szkodliwy kult tyrania, rozmyślna amnezja energetyczna, merkuriańskie eksperymenty, barokowe interteksty, niewiasta uosabiająca ropę, pachnąca ropą pościel, utkane z ropy marzenia senne, naciskacze guzików i uczeni idioci, pośmiertne bytowanie, faszystowskie państwo mrówek (czy czegoś nam to przypadkiem nie przypomina?), świato-obrazy i mito-obrazy, polifonia budynków, katedr i witraży, kulturowa krótkowzroczność, imaginaria hegemoniczne i alternatywne, zinstytucjonalizowany rabunek, dysonans ludonarracyjny, entropijny materializm, petronowoczesność, energia Mako, ekstraktywizm, petrokultury, (post)kolonialny pęd petroideologiczny, społeczeństwa postspołeczne, estetyka entropijna, wielkie przyspieszenie, przebodźcowanie, dyssypatywność. A nad tym wszystkim rzeczy wielkie: Substancja, Modus, Wieczność, Trwanie, Nieskończoność.

No i nigdy za wiele dociekliwych pytań: Którędy na lewo? Czy istnieje coś takiego jak całość czy sens? Co i jak robić pracując? Czym jest bogactwo? Jak pęta zamienić w więzy miłości? Co począć z naszą pracą i z naszej pracy? Jak poprzez pracę uratować świat? Czymże jest w ogóle energia? Dlaczego gry wideo nie pomagają w ratowaniu planety? Jak nauczyć się wzrastać inaczej i lepiej? I wreszcie newralgiczne: Mniej czy więcej człowieka?

A w powietrzu czuć coraz większe szaleństwo.

Wojciech Kalaga
https://orcid.org/0000-0003-4874-9734

"Jakie transformacje energetyczne na rzecz trzech ekologii? Entropie, ekologie i gospodarka w erze antropocenu"

Artykuł rozpatruje współczesny kryzys ekologiczny jako potrójny problem ekologii środowiskowej, ekologii mentalnej i ekologii społecznej: podczas gdy ekosystemy naturalne są zagrożone przez infrastrukturę przemysłową, która służy eksploatacji surowców mineralnych i bazującej na niej zglobalizowanej ekonomii konsumpcyjnej, ekosystemy psychiczne i społeczne są zagrożone przez połączone urządzenia, które służą eksploatowaniu zasobów libidalnych i bazującej na nich ekonomii uwagi i gospodarce opartej na danych. Ten potrójny kryzys ekologiczny jest opisany w artykule jako proces wzrostu entropii na różnych poziomach (termodynamicznym, biologicznym, informacyjnym lub psychospołecznym). Odwrócenie tego procesu wymaga podwójnej transformacji energetycznej: takiej, która pozwala z umiarem gospodarować energią pochodzącą z zasobów mineralnych i otaczać je troską, oraz takiej, która pozwala na to samo w odniesieniu do energii psychicznej i libidalnej. Artykuł odwołuje się do prac Nicolasa Georgescu-Roegena i Bernarda Stieglera, którzy opisują taką transformację jako walkę ze wzrostem entropii, z jednej strony prowadzoną z perspektywy fizycznej i środowiskowej, a z drugiej – z perspektywy psychicznej, technicznej i społecznej.

Projekt otrzymał finansowanie ze środków programu ramowego Unii Europejskiej w zakresie badań naukowych i innowacji Horyzont 2020  na podstawie umowy o udzielenie dotacji nr 101007915 w ramach działania Maria Skłodowska-Curie.
Dofinansowano ze środków budżetu państwa w ramach programu „Projekty Międzynarodowe Współfinansowane".

"Energia, praca i walka z entropią"

Główna teza niniejszego artykułu jest następująca: zwyczajowe rozumienie pracy w demokracjach przemysłowych pochodzi z przestarzałych założeń teoretycznych ekonomii neoklasycznej, które podtrzymują wysoce entropijny proces gospodarczy. Określenie nowych celowości i funkcji pracy jest zatem konieczne do tego, aby przeprojektować gospodarkę, a tym samym wypracować pozytywną alternatywę dla antropocenu. Artykuł traktuje o pojęciu pracy, wprowadzonym przez Bernarda Stieglera, a także sposobie, w jaki Stiegler aktualizuje refleksję wokół pracy podjętą przez Andrégo Gorza. Kwestia pracy jest omawiana w dwóch ściśle ze sobą powiązanych kontekstach: w odniesieniu do transformacji energetycznej i w odniesieniu do nieuchronnej automatyzacji pracy. Postulując przedefiniowanie pracy poza zatrudnieniem, artykuł broni tezy, że automatyzacja, bardziej niż końcem pracy może być jej początkiem. Aby tak się stało, należy spełnić jednak dwa warunki: przedefiniować pracę poza zatrudnieniem i uspołecznić płynące z automatyzacji korzyści.

"Od rozproszenia do materializacji. Energia i entropia w sztukach wizualnych lat 60. a pierwszych dekad XXI wieku"

W artykule podjęty zostaje temat energii i entropii w sztukach wizualnych. Problematyka skoncentrowana jest wokół kluczowych przemian w strategiach artystycznych bazujących na dowartościowaniu entropii i energii, jakie zaszły między latami sześćdziesiątymi XX wieku a pierwszymi dekadami XXI stulecia. Omawiane zwroty zaprezentowane zostały na przykładzie twórczości Hansa Hackeego, Roberta Smithsona, Petera Blamey’ego, Davida Hainesa, Joyce Hinterding oraz Olafura Eliassona. Punktem wyjścia dla rozważań jest zaproponowana przez Bernarda Stieglera oraz powołany przez niego kolektyw badawczy Internacja – koncepcja entropocenu, stanowiąca o tym, że entropia jest zjawiskiem w sposób najbardziej adekwatny charakteryzującym wszelkie kryzysy epoki człowieka.

"Gry władzy: w stronę retoryki energii w spekulatywnych grach wideo"

Artykuł przedstawia powiązania energii i gier wideo, będących jednym z najnowszych przedstawicieli mediów spekulatywnych, i stawia pytanie, na ile takie gry mogą poszerzać społeczną świadomość w kwestii  ekstraktywizmu oraz źródeł energii w antropocenie. W pierwszej kolejności artykuł rozpoznaje zaangażowanie mediów gier w szerszą problematykę kryzysu klimatycznego, którego ważnym aspektem są kwestie energetyczne. Następnie przedstawia kilka podejść analitycznych, które pomagają rozwikłać proceduralną retorykę energii w grach wideo. Na koniec proponuje wstępne pogrupowanie gatunków gier i ich potencjału w kontekście centralnego miejsca paliw i energii w grach spekulatywnych. Jako całość stanowi on wstępną mapę stanu energii w spekulatywnych grach wideo, a zatem przecięcia, które pozostają w dużej mierze niezbadane, i wykorzystuje kilka studiów przypadku do zilustrowania pewnych prawidłowości pojawiających się w dyskusjach na temat powiązania środowiska, gospodarki i energii w spekulatywnych grach wideo.

"Metafizyka Ropy naftowej Aleksieja Parszczikowa. Z zagadnień rosyjskiej petropoetyki"

Dyskurs o ropie naftowej obecny jest szczególnie we współczesnej literaturze rosyjskiej. Artykuł przedstawia rekonesans badawczy dotyczący tematyki paliw w rosyjskich tekstach literatury i kultury. Za pomocą narzędzi hermeneutycznych zbadano wiersz Ropa naftowa (1998) Aleksija Parszczikowa. Twórca, piszący w duchu rosyjskiego metarealizmu, poetyzuje, metaforyzuje złoża ropy, tym samym unika trudnych pytań o rosyjski imperializm czy ochronę środowiska naturalnego. Interesuje go ekscentryczna sieć metafor ewokujących metafizyczne wizje, pełnych odniesień do tekstów kultury z całego świata.

"Odhumanizowanie jednostki i demontaż wartości w Oleju Lukasa Bärfussa"

Artykuł ma na celu ukazanie dehumanizacji jednostki i demontażu wartości na podstawie sztuki teatralnej Lukasa Bärfussa pt. Olej. Tytułowa ropa/olej łączy się nierozerwalnie z nieokiełznaną żądzą pieniądza, która ostatecznie prowadzi do tragedii. Zaczynając od antycznej energii, poprzez stosunki (post)kolonialne po system władzy-wiedzy według Michela Foucaulta ukazana zostaje jedna z możliwych interpretacji utworu.

"Maszyna–podmiot–kultura. Reprezentacje debat wokół postępu technicznego w Niemczech początku XX wieku"

Artykuł podejmuje próbę zbadania podejścia literatury i filmu lat dwudziestych XX wieku do postępu technicznego, w szczególności procesu umaszynowienia i jej wpływu na życie społeczne i jednostkowe. Analizy wiersza Bertolta Brechta (700 Intellektuelle beten einen Öltank an) oraz filmów niemieckiego ekspresjonizmu (Student z Pragi, Golem, Metropolis) mają na celu zrekapitulowanie debat wokół postępu technicznego oraz umiejscowienie ich w horyzoncie badań humanistycznych, a także zbadanie ich podejścia do dominującej od XVIII wieku myśli rozróżniającej pojęcia kultury i cywilizacji. Przy zastosowaniu medioznawczych teorii przedłużeń człowieka artykuł stara się określić ich potencjał konstytuujący rzeczywistość. Centralną część analizy stanowią zagadnienia roli intelektualistów i artystów w aparacie życia społecznego, maszyny jako protezy i przedłużenia człowieka oraz maszyny jako sobowtóra.

"Muzyczność "wielkiej fugi orfickiej" Stanisława Swena Czachorowskiego"

Przedmiotem analizy artykułu jest wiersz Stanisława Swena Czachorowskiego zatytułowany “wielka fuga orficka”, łączący muzyczną tradycję baroku ze współczesnością, a którego kompozycję i poszczególne elementy składowe autorka widzi jako literacką wariację na temat klasycznej fugi. Istotny jest tu dialog harmonii i jedności z chaosem i wieloperspektywicznością uzyskany w kontrapunktowych zestawieniach muzyki Bacha. Analizując wiersz, autorka pokazuje, jak Czachorowski za pomocą synchronizacji oraz zamierzonej asynchronizacji wzorców percepcyjnych, aksjologicznych i etycznych tworzy synchroniczną czasoprzestrzeń kulturową, intencjonalnie zakładaną w programach nadrealistów jako cel działań artystycznych.

"Pytania o wartość. Ekonomiczne uwikłania jednostki i języka w Wyznaniach Jeana-Jacques'a Rousseau"

Szkic stanowi próbę ukazania zróżnicowania sposobów ewokacji i wieloznaczności problematyki ekonomicznej w Wyznaniach Jeana-Jacques’a Rousseau. Liczne motywy biograficzne wskazują paradoksalność sytuacji i wyborów autora Rozprawy o nierówności, jednocześnie kwestionującego społeczne funkcje pieniądza jako formę zniewolenia i poszukującego stabilizacji finansowej jako rękojmi wolności. Tekst Wyznań problematyzuje także kwestię relatywności stosunku pieniądza i towaru oraz braku samoistnej wartości pieniądza, jak również przeniesienie tej wizji na relacje międzyludzkie. Ekonomizację myślenia o świecie dostrzec można też w intensywnym dialogu z publicznością i w znaczeniu nadawanemu pismom autobiograficznym w walce o ustalenie własnej wartości w oczach czytelników.

"Ergon w erze antropocenu i nowe pytanie o bogactwo"

Źródło: “L’ergon dans l’ère Anthropocène et la nouvelle question de la richesse”, w: Le travail au XXI^e siècle, red. Alain Supiot (Paris, Éditions de l’Atelier, 2019).

Niniejszy artykuł podejmuje się przemyślenia na nowo bogactwa oraz sensu pracy (rozumianej jako ergon, a nie tylko ponos) w kontekście antropocenu. Autor uzasadnia ten wybór tym, że wyłącznie kategoria pracy pozwala bezpiecznie przezwyciężyć granice ery antropocenu. Zdaniem autora, antropocen to w istocie era entropocenu, czyli era, w której biosfera zostaje skonfrontowana z nagłym i masowym wzrostem entropii we wszystkich wymiarach życia na ziemi. Kluczowe dla przezwyciężenia tego impasu, jest takie przekształcenie wiedzy i umiejętności, które doprowadza do wytworzenia się negantropii, a zatem sposobu, w jaki istoty ludzkie, wytwarzając organy sztuczne, ubogacają świat drogą technologiczną, a nie biologiczną. Negantropia zostaje przedstawiona jako właściwa alternatywa dla tych modeli ekonomicznych, które nie są w stanie uchwycić dynamiki antropocenu/entropocenu.

"Nowa humanistyka: w poszukiawniu granic"

Niniejszy artykuł podejmuje się próby przemyślenia kształtu oraz roli nowej humanistyki w kontekście filozofii podmiotowości. Zdaniem autorki, u podstawy nowej humanistyki nie stoi projekt oświeceniowy, lecz wpływ filozofii Martina Heideggera i jej krytyki nowoczesnej podmiotowości wraz z jej Machenschaft. Autorka wskazuje na fundamentalną pychę, której przeciwstawić stara się nowa humanistyka, starając się na nowo umieścić podmiot wewnątrz sztywnych granic. Myślenie nowohumanistycznie, a szczególnie posthumanistyczne, może jednak doprowadzić do powrotu przemocy przeciwko cywylizacji, której sama staje się krytyką. Kluczem do takiego odczytania, stają się dla autorki wnikliwe lektury Hölderlina oraz Adorna.

"Literatura rosyjsko-izraelska i jej mitotwórczy potencjał. Recenzja pozycji: Roman Katsman, Vysshaya legkost'sozidaniya. Sleduyushchiye sto let russko-izrail'skoy literatury (Boston–St. Petersburg: Academic Studies Press–BiblioRossica, 2021). Oprawa twarda, 443 str [Роман Кацман, Высшая легкость созидания. Следующие сто лет русско-израильской литературы (Boston–St. Petersburg: Academic Studies Press–BiblioRossica, 2021]"

Tekst jest recenzją monografii Romana Katsmana pod tytułem Vysshaya legkost' sozidaniya. Sleduyushchiye sto let russko-izrail'skoy literatury (Boston–St. Petersburg: Academic Studies Press–BiblioRossica, 2021). Jest to kontynuacja jego badań zawartych w poprzedniej książce Neulovimaya real'nost'. Sto let russko-izrail'skoy literatury (1920–2020) (Boston–St. Petersburg: Academic Studies Press–BiblioRossica, 2020). Katsman odchodzi od postrzegania literatury rosyjsko-izraelskiej jako części literatury rosyjskiej oraz od jej opisu wyłącznie w kontekstach i zależnościach związanych z kulturą rosyjską. Uznanie autonomiczności tej literatury wymaga odrębnej metody badawczej, narzędzi i aparatu pojęciowego. Katsman w książce z roku 2020 zaprezentował filozoficzno-kulturowy paradygmat, który ma za zadanie wyznaczyć perspektywę oglądu literatury rosyjsko-izraelskiej, w kolejnej monografii ten paradygmat uzupełnia o zawarty w tej literaturze potencjał mitotwórczy.

Polskojęzyczne streszczenia artykułów badawczych i esejów zamieszczonych w niniejszym numerze.

Informacje dla przyszłych Autorów -- tematyka tekstów, formatowanie tekstu, karta stylu.

Metryczka numeru.