Strona tytułowa i spis treści Er(r)go. Teoria - Literatura - Kultira nr. 45 (2/2022) - czwórka redakcyjna.

Er(r)go...

…gdzieś tam oczywistość, jasność i przejrzystość, a tu aletheia, tajemnica i tajemniczość, niewypowiadalność tajemnicy, zasłanianie, odsłanianie, skrywanie, odkrywanie, skrytość, nieskrytość, (nie)skrytość, przechodzenie ze skrytości w nie-skrytość, odsłonięcie i zakrycie, odsłonięcie przez zakrycie, zjawienie i zatarcie, zjawienie przez zatarcie, nieuchwytność i nieodgadnioność, niewyrażalność, niejawność, utajnioność, nieprzniknioność, niedostępność, ruch znaczeń, mylenie tropów, przemieszczanie sensów, niegasnąca i niepowstrzymana proliferacja dyskursów, chodzenie po śladach i dociekanie ich znaczeń, doświadczenie apofatyczne – ot, taka zwyczajna hermeneutyczna powszedniość. A prawda i tak nieustannie się wydarza.

Różni, przewidywalni i nieprzewidywalni, są uczestnicy i świadkowie zachodów hermeneuty: Simone Weil, Max Horkheimer, Theodor Adorno, Carl Schmitt, Wilhelm Dilthey, Friedrich Nietzsche, Martin Heidegger, Hans-Georg Gadamer, Paul Ricoeur, John D. Caputo, Gianni Vattimo, Charles Taylor, Mistrz Eckhart, Jacques Derrida, Yuriko Saito, Ludwik Fleck, Bruno Latour, Louise Glück, Olga Tokarczuk, Leonardo da Vinci, Octavia E. Butler i nie tylko.

Wokół nich oraz przed oczami czytelniczki i czytelnika rozgrywają się rzeczy godne uwagi, a wśród aktorów osoby, rzeczy i pojęcia. Paul Ricoeur występuje na peryferiach i dostarcza nici przewodniej, John D. Caputo rezygnuje z oczekiwania na nowy świt, Jacques Derrida kwestionuje mechanizmy publicznej żałoby, a Hermes podmienia przesyłki. Para Japończyków zamieszkuje pokój numer 224, zakonnik przekracza granice płci, nostos nieustannie ujarzmia się w imię własnego przetrwania, Achilles i Odyseusz skrywają podwójne odniesienie, zaś struktury symboliczne – co za arogancja struktur! – domagają się interpretacji. Cóż z tego, że człowiek otwiera się na rzeczy i pozwala im być, Oankali nieustannie mutują, bycie krzesła odkrywa się przed nami, a istota prawdy się istoczy, skoro Bryzejda traci prawo do własnego cierpienia, ludzkie życie rozpoznaje siebie jako omyłkę, układ hierarchiczny prowadzi do zagłady, córka wyrzeka się swej kobiecości i odprawia egzekwie nad ciałem zmarłego ojca, nie mówiąc już o tym, że ślepy mechanizm nie pozwala wycofać się z użycia siły – powraca noc nicości. I jeszcze imperatyw: krzesło musi stać na podłodze! Jak w tych warunkach wmyśleć się w bycie butów?

Moment egzystencjalnego dygotu – dotykamy morderczych skutków rozumu i nagości cierpiącego Innego: szalony mechanizm mielący młode ciała na wojennych frontach, fabryki trupów, inwazja nagiej siły i przemocy w porządek ludzki, osamotnienie, strach, rozpacz, poczucie bezsilności, przerażenie, robactwo, krew, spleśniałe jedzenie, cuchnący mocz, gnój, brud, łzawiące oczy, opuchnięte brzuchy, dzieci – wystraszone, wycieńczone, bite, głodne, zmarznięte, obolałe, wynędzniałe, wycieńczone, brudne, odparzone, zgięte wpół – chorujące na tyfus, zapalenie płuc, gruźlicę, dur brzuszny, jaglicę. Przemijanie i żałoba, śmierć nierozerwalnie splątana z życiem. Spotkanie z cierpieniem, które wzywa do odpowiedzi.

Trafiają się też działania w miarę neutralne i niegroźne: Mistrz Eckhart pragnie uniknąć oswajania Absolutu na drodze antropomorfizacji, kwiaty mówią z pozycji twardego ograniczenia, odejmowanie znaczeń nadaje znaczenie, kobieta z brodą pretenduje do świętości, Jakub prze-pisuje Erotic jako Errotic, matka budzi się ze snu po 250 latach i znowu żyje, miejsce żywego ciała zajmuje korpus tekstów, separatyści nie akceptują krzyżowania gatunków, dyskursy kwitują swój prymat wobec określoności dzieła, Butler odrzuca logikę czystości, bycie wychodzi ze skrytości przed Da-sein, a artefakty użytkowe ciążą ku skrytości bycia. Ktoś dąży do wyzbycia się chcenia, ale jednak czegoś chce – chce niechcenia oczywiście. A za tekstem, co ciekawe, stoi człowiek.

Natykamy się też tu i ówdzie na interesujące obiekty i zjawiska: byty umorusane relacjami z innymi bytami, hotelowe pokoje-teksty, rozum skończony, gest auto-odczłowieczenia, etykę rozproszenia, spektakl wiary opartej na oszustwie, krąg ezoteryczny, krąg egzoteryczny, twórczego fachowca, osobowe centrum świeżych myśli, tautologiczny schemat instrumentalności, interpretujące przypomnienie, życie-poza-życiem, aktorów nieludzkich, mikroskopy, biurka, mikroby, probówki, hybrydy, wirusy, rośliny, martwe ciała, kwanty, cienką granicę między prawdą objawioną i kłamstwem, niewinność stawania się, konkretną parę adidasów (jako ontologiczny oryginał samej siebie), empatyczne wilki, dominującą matkę, chłodnego i oddalonego ojca, dotychczas ontologicznie nieobecne byty i im podobne twory.

Na koniec ogarnia nas bezcenne poczucie dezorientacji, wszak wszyscy jesteśmy braćmi i siostrami wrzuconymi w upływ. Czy sensy rzeczywiście muszą zostać wydobyte na jaw? W każdym razie myślenie winno zostać przemyślane.

Wojciech Kalaga
https://orcid.org/0000-0003-4874-9734

Koncepcję numeru zawdzięczamy doktorowi Tomaszowi Kaladze z Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy.

Siła kontra dominacja. W stronę hermeneutyki przemocy

Artykuł jest poświęcony rekonstrukcji dwóch odmiennych sposobów rozumienia przemocy: jako siły i jako dominacji, która została przeprowadzona na podstawie analizy współczesnych interpretacji Iliady (Simone Weil) i Odysei (Theodor Adorno i Max Horkheimer). Interpretacje te posłużyły dalej jako paradygmaty służące do opisu współczesnych filozoficznych dyskursów przemocy. Esej jest osadzony metodologicznie w Ricoeurowskim rozumieniu filozofii refleksji jako myślenia zapośredniczonego przez interpretację symboli i mitów. Pojęcie symbolu jako struktury podwójnego sensu, która domaga się interpretacji, pozwala na potraktowanie dawnych mitów jako aktualnych punktów wyjścia dla rozumienia współczesnej kondycji ludzkiej.

Rola uczuć w poznaniu wartości w perspektywie filozofii hermeneutycznej
(Gianni Vattimo i Charles Taylor)

W artykule omówiono znaczenie uczuć w rozumieniu wartości z perspektywy filozofii hermeneutycznej w ujęciu dwóch przedstawicieli tego nurtu, czyli Gianniego Vattimo i Charlesa Taylora. Pomimo wielu różnic obu filozofów łączy zainteresowanie znaczeniem uczuć w procesie interpretacji siebie oraz indywidualnych wyborów moralnych dokonywanych przez człowieka. W filozofii hermeneutycznej zazwyczaj większą wagę przywiązuje się do rozumu niż do uczuć, tym bardziej więc interesujące jest zbadanie znaczenia uczuć w poznaniu wartości oraz ich roli w relacjach międzyludzkich. Aktualny kontekst podjętych rozważań wynika z kryzysu instytucjonalnych form zaufania społecznego i związanych nimi zasad etycznych. Autor artykułu analizuje możliwość stworzenia etyki opartej na wartościach, ale jednocześnie krytycznej wobec instytucjonalnych form zachowania i sformalizowanych zasad postępowania.

Pojęcie Gelassenheit w filozofii Martina Heideggera i Johna D. Caputo

Autorka analizuje pojęcie Gelassenheit w pracach Martina Heideggera oraz Johna D. Caputo. Rozpoczyna od omówienia pochodzenia terminu, mianowicie pisma mistrza Eckharta należące do teologii apofatycznej. Następnie analizowane są powiązania Gelassenheit w myśli Heideggera i Caputo. Za każdym razem autorka szczególnie zwraca uwagę na etyczne konotacje tego pojęcia. Autorka podkreśla, że mimo znaczących różnic obaj autorzy używają pojęcia Gelassenheit, by zbudować swoistą etykę apofatyczną, a zatem projekt moralności odpowiadający wyjątkowym doświadczeniom, które wymykają się możliwości konceptualizacji oraz rozumienia.

Aporie dyskursu żałobnego. O założeniach polityki i etyki żałoby w pismach Jacques’a Derridy

Niniejszy artykuł, bazujący na tekstach Jacques’a Derridy, poświęconych w głównej mierze jego zmarłym przyjaciołom, jest próbą nakreślenia założeń polityki i etyki żałoby. Podążając za zawartym w tekstach Derridy opisem aporii oraz paradoksów, w które dyskurs żałobny jest nieuchronnie uwikłany, autor skupia się na etyczno-politycznym otwarciu, związanym z niedrukowalnym napięciem pomiędzy uniwersalnością prawa a jednostkową odpowiedzialnością wobec innego. Żałoba zostaje ukazana nie jako jeden z wielu fenomenów, lecz jako kondycja źródłowa, czyli taka, w ramach której etyka, polityka czy odpowiedzialność mogą zyskać swe radykalne znaczenie.

Heidegger i przy-ziemność estetyki rzeczy codziennego użytku

Artykuł reinterpretuje esej Martina Heideggera “Źródło dzieła sztuki”, starając się wyeksplikować koncepcję “przy-ziemności” rzeczy użytkowych jako kategorii estetyki codzienności. Pokazuję, że rzeczy użytkowe mogą brać udział w estetycznym ujawnianiu bycia, choć w przeciwieństwie do dzieł sztuki nie są na to bezpośrednio zorientowane. Dotyczy to kwestii ujawniania jednostkowości jako niezależnej od masowości produkcji przedmiotów użytkowych oraz przeobrażenia rozumienia oznak zniszczenia jako cechy ocenianej negatywnie przez nastawienie konsumpcjonistyczne w wymiar ujawniania bycia (swoistości) rzeczy jako uwikłanych w oddziaływanie innych bytów.

Kolektyw czy jednostka? Kto tworzy teorie (nie tylko) naukowe? O pewnym szczególe w koncepcji Ludwika Flecka

Sformułowana w latach 30. XX wieku przez Ludwika Flecka teza, że to nie jednostka w sposób
autonomiczny i niezależny formułuje nowe koncepcje naukowe, współcześnie nie budzi już
kontrowersji, przyjmuje się bowiem, że proces poznania przebiega w kontekście społecznym i jest
uwarunkowany kulturowo. Nadal jednak nierozstrzygnięty pozostaje problem udziału jednostki
w odkryciu naukowym. Choć sam Fleck posługiwał się wyrażeniem “jednostka wyjątkowo twórcza”
na oznaczenie osoby, która jest odpowiedzialna za nową koncepcję, nie był jeszcze w stanie objaśnić
w sposób precyzyjny osobliwej oscylacji tego, co społeczne, i tego, co stricte osobiste w procesie
ustanawiania nowych koncepcji. Polski mikrobiolog sformułował jednak kilka istotnych sugestii,
które w powiązaniu z najnowszymi badaniami, np. T. Hutchinsa, K. Knorr Cetiny czy B. Latoura,
mogą przynajmniej przybliżyć nas do pełniejszego zrozumienia tego, jak nowe wkracza do Nauki.

Wyjście czy wygnanie: trop życia wierzącego w siebie ("more life”) w poezji Louise Glück

Czym jest życie w poezji? Życie, które zyskuje zdolność do autoafirmacji przeciw porządkom śmierci
i natury, czyli pojęcie stworzone przez Agatę Bielik-Robson, pozwala dać pewną odpowiedź na tak
postawione pytanie. Mesjanistyczna koncepcja, wypracowana w oparciu o teorię Harolda Blooma
śledzącą rozwój podmiotowości poetyckiej, stanowi bowiem łącznik między żydowskim mesjanizmem a witalistyczną linią poezji amerykańskiej, do której zaliczam Louise Glück. Celem artykułu
jest prześledzenie w jakim stopniu postawy przybierane przez podmiotowość Glück w kolejnych
fazach jej twórczości mogą być traktowane jako przejawy, czy też realizacje, mesjańskiej obietnicy
kryjącej się za pojęciem życia błogosławionego wiarą w samo siebie (“more life”), inwestującego
w swoją skończoność przeciw transcendencji wielkich porządków śmierci i natury.

Perskie oko Hermesa. "Numery" Olgi Tokarczuk, czyli hermeneutyka w działaniu

W świetle przedstawionej w artykule interpretacji “Numery” (1993) – jedno z pierwszych opowiadań Olgi Tokarczuk – są literackim wcieleniem refleksji hermeneutycznej z kluczowymi dla niej pojęciami śladu, tajemnicy i znaczeniowego prześwitu. W swych odczytaniach znaków pozostawionych przez hotelowych gości narratorka-pokojówka jest spadkobierczynią myśli Diltheya, Gadamera i Derridy, która nakazuje dociekać prawdy o drugim człowieku, godząc się jednocześnie z jej niekonkluzywnością i rozproszeniem. Dla hermeneutycznej wykładni utworu istotny jest także sam gest jego interpretacji, dublujący niejako procedurę bohaterki i nadpisujący na zasadzie kontrsygnatury metaliteracki (i tym samym metahermeneutyczny) poziom znaczeń.

Artykuł podejmuje temat prawdy i tajemnicy na podstawie dwóch “dziwacznych” opowiadań Olgi Tokarczuk: “Transfugium” i “Kalendarz ludzkich świąt”. Nawiązuje do innych ważnych dla autorki Biegunów zagadnień: należą do nich wątki eko- i gynokrytyczne, widoczne m.in. w “Transfugium”, opowiadającym m.in. o pułapkach antropocentrycznego stanowiska i proponowanym wyjściu w postaci metamorfozy człowieka w zwierzę, a konkretnie w wilka. W drugim z analizowanych opowiadań uwaga skupia się na miejscu religii, Kościoła i wiary w naszym życiu, w tym wiary w prawdę objawioną i cud, oraz na tym, w jaki sposób może ona prowadzić do przewartościowania schematów i dogmatów narzucanych przez instytucję Kościoła, także w kontekście miejsca kobiet w porządku ustalonym przez hierarchów kościelnych. Choć w centrum mojej uwagi pozostają dwa opowiadania Tokarczuk, to kontekstowo odwołuję się także do twórczości węgierskiego pisarza Sándora Máraiego oraz opowiadania Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, które niejako dialogują ze sobą w kwestii rozumienia prawdy, tajemnicy i ludzkiej potrzeby cudu, a tym samym zapewne mimowolnie nawiązują do futurologicznej refleksji Tokarczuk.
  

Uśmiech Giocondy: tajemnica a interpretacja. Analiza trzech przypadków

Przedmiot refleksji szkicu stanowi zagadnienie tajemnicy dzieła sztuki. Nie jest ona jednak
rozumiana jako własność obiektu artystycznego, ale jako funkcja interpretacji o ontologicznej
charakterystyce. Efekt “pracy interpretacji”, która każdorazowo wpisana w doświadczenie sztuki, nie odkrywa dzieła i nie ujawnia tego, co wewnątrz, lecz jako takie doraźnie je konstruuje i konkretyzuje. Z tej perspektywy tajemnicę sztuki rozpatrujemy jako dyskursywny konstrukt, przekształcający się wraz ze zmianami kontekstów i interpretacyjnych narzędzi: konstrukt formułowany w obrębie wybranych narracji – taktyk konceptualizacji, warunkujących nie tylko sposób myślenia o tajemnicy dzieła sztuki, ale też jej doraźne, teoretyczne koncepty.

Ksenogeneza albo "stawanie się Innym” – w stronę posthumanistycznej wizji społeczeństwa przyszłości

Wychodząc z założenia, że fantastyka naukowa stanowi jedno z narzędzi myślenia spekulacyjnego, czyli pozwala na podjęcie krytycznej refleksji nad skutkami działalności człowieka, autor artykułu zastanawia się nad możliwością wypracowania alternatywnej ścieżki rozwoju ludzkości, którą w trylogii Xenogenesis wyznaczyła Octavia E. Butler. W swoich powieściach amerykańska pisarka wyobraża sobie przyszłość, w której zniesione zostały różnice między naturą i kulturą, światem ludzkim i przyrodniczym. Nie proponuje jednak eskapistycznej fantazji, lecz formułuje polityczną wypowiedź na temat problemów, z którymi musimy się
zmierzyć, jeśli chcemy przetrwać jako gatunek, oraz zwraca uwagę na warunki konieczne do powstania nowej wspólnoty, nieopartej na hierarchicznym podporządkowaniu (rasowym, płciowym, etnicznym, ekonomicznym), lecz na etyce relacyjnej, ukształtowanej wskutek przemiany, jaka dokona się w człowieku poprzez “stawanie się Innym”.

Afektywno-emocjonalne pojmowanie dziecięcego ciała w literackich narracjach o II wojnie światowej (na przykładzie Dzieci, których nie ma Renaty Piątkowskiej)

W artykule zaprezentowano propozycję afektywno-emocjonalnego modelu lektury utworu Renaty Piątkowskiej pt. Dzieci, których nie ma, z uwzględnieniem stylistyczno-narracyjnych mechanizmów wpływających na odbiorcze reakcje. Tekt koncentruje się szczególnie na sposobach literackiego obrazowania dziecka-więźnia, fizyczno-psychicznej przemocy wobec dzieci oraz dziecięcego ciała. Wzięto przy tym pod uwagę mechanizmy deskrypcji dzieci głodnych, chorych, kalekich, straumatyzowanych i martwych. Uwagę zwrócono także na problem odbiorczej ambiwalencji budowanej pomiędzy “protetycznym współodczuwaniem” a poczuciem wstrętu oraz między afektem a abiektem.

W stronę postsekularnej humanistyki?

Artykuł stanowi recenzję dwutomowej publikacji Literatura a religia – wyzwania epoki świeckiej pod redakcją Łukasza Tischnera i Tomasza Garbola (Tom I) oraz Łukasza Tischnera i Agnieszki Bielak (Tom II) (Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2020). Publikacja przynosi pogłębioną charakterystykę pola badawczego “literatura a religia”, uwzględniając przy tym wielość tradycji kulturowych i metodologicznych, lokalność ujęć oraz indywidualny wymiar interpretacji. Tworzy wolną od wstępnych hierarchizacji “mapę
wiary i niewiary” powojennej literatury polskiej, która wrażliwa jest na różnorodność estetyczno-ideowych postaw względem chrześcijaństwa (zachodniego) jako tradycji wiodącej w polskim kręgu kulturowym.

Polskojęzyczne streszczenia artykułów badawczych i esejów zamieszczonych w niniejszym numerze.

Informacje dla przyszłych Autorów -- tematyka tekstów, formatowanie tekstu, karta stylu.

Metryczka numeru 45 (2/2022) E(r)rgo. Teoria - Literatura - Kultura.