Strona tytułowa i spis treści Er(r)go. Teoria - Literatura - Kultura nr 47 (2/2023) - czwórka redakcyjna.

Errgo…

...wkraczamy w sferę autopoiesis, czyli humaniści piszą o humanistyce, a ta – jak zwykle z siebie niezadowolona – w różne wchodzi ewolucje: nowa humanistyka, humanistyka stosowana, humanistyka ekologiczna, posthumanistyka, humanistyka cyfrowa, humanistyka nieantropocentryczna, biohumanistyka, humanistyka ekologiczna etc. Wiele pada pytań – ważkich, ogólnych i szczegółowych. Co było na początku? Od kogo się uczyć? Kim jest człowiek? Kim jesteśmy w świecie niejednoznaczności i sprzeczności? Co zrobić, by iść do przodu? Czy namaszczone strzępki nie za często uchodzą za sedno prawdy? Czy wizja historii ratowniczej uratuje przyszłość? Czy humanistyka jest polityczna? Czy ci, co piszą, piszą zawsze o tym, na czym się znają na serio? Czy mierzymy to, co cenimy, czy cenimy to, co mierzalne? Po co nam gonitwa za punktami? Czy napięcia z marginesem nie są szansą na katharsis kulturowe? Co powiemy drugiemu człowiekowi twarzą w twarz, kiedy runą mury? Czyż ryczenie nie jest czymś wyjątkowym? Czy spodenki Wojnicza są właściwe do kąpieli?

Dla równowagi, oprócz pytań, pojawiają się postulaty, nakazy i wezwania: zastąpić arogancję antropocentryzmu ramą pojęciową myślenia symbiotycznego; zahamować autodegradację humanistyki; odróżnić logikę myślenia od etyki myślenia; szukać trzeciej dynamicznej drogi; odrzucać obiektywizujący dystans; przejść ku płynności, procesualności, relacyjności i nomadyczności; udomowić świat i uświatowić dom. Ciało jest siłą, z którą się trzeba liczyć. Zadaniem kobiet, w szczególności lesbijek, jest obalenie kategorii płci. Czas zwrócić uwagę na zbieranie grzybów. Koniec z wyznawaniem win. Nauka, odpowiedzialność, prawda i wolność.

Niestety, fabularnie tym razem nie dzieje się wiele. Rozmaite apodyktyczności pozorują obiektywizm samozadowolonych narracji, Jezus telefonuje do Ojca, ale Ojciec nie podnosi słuchawki, strategie interpretacyjne mniej obiecują, a więcej kwestionują, przeszłość jest na przesłuchaniu, lokalni mandaryni blokują myślenie, parametryzacja dyskryminuje nauki humanistyczne, Sartre pisze o strip-teasie humanizmu, Sofia zajmuje się grą w fort/da z meduzami, a potem chce przemienić matkę w kamień. Humanista oczywiście pyta, wątpi i krytykuje, a zmonopolizowane, wąskie środowiska bronią się zaciekle, cywilizacja ułatwień przyczynia się do intelektualnego lenistwa, zaś zewsząd słychać wielogłosowy, monstrualnie mnogi, globalny chór, który pyta o przyszłość świata, pokawałkowanego zresztą i uprzedmiotowionego przez człowieka humanizmu. Z perspektywy natury człowiek jest przecież zwierzęciem wybrakowanym.

Bardzo ważne, ważne i mniej ważne nazwiska się mnożą, lecz niewiele postaci ludzkich i nieludzkich pojawia się na scenie: oprócz Wojnicza i kilku innych jeszcze nicienie, węgorki sosnowe, grzybnie, wiejskie krajobrazy, potwory, mikoryza i spasiona Europa. Poza tym pojęcia, koncepcje, koncepty, ideologie, metodologie, abstrakcje, kategorie, a czasem zjawiska. Animizm i ekozofia, futurologia, metahistoria, geografie asamblażowe, asemantyczna, agramatyczna, asyntagmatyczna semiotyka, ekonomia ekologiczna, eko-logika. Oczywiście jest antropocen, ale też symbiocen i auxocenem, a także różne humanizmy: naprzeciw antyhumanizmu – posthumanizm oraz humanizm plus; do tego psucie humanistyki. W światach możliwych i światach koniecznych krążą rozmaite zwroty metapoznawcze, wędrujące pojęcia, ekotopy, asamblaże, sploty, post-proto-podmiotowości, posthumanistyczne ryty, postludzkie myślenie, świadome oddychanie (jako ratunek dla humanistyki?), transsubiektywna ciekłość, wzrościzm, dewzrost i postwzrost, ekowerwa i wiedza ludów rdzennych. Niektóre zjawiska nie napawają optymizmem: zasobożerność, energożerność, ontoepistemologiczne zaślepienie, niepełnosprawność kulturowa, prekarne życie w ruinach, świat bez celu i porządku, katastrofa-która-nadchodzi, przestrzelenie konsumpcyjne, planetarny kryzys środowiskowy, długotrwała penetracja w poprzek zastygłych warstw znaczeń i powidoków, nieracjonalność racjonalności, finansjeryzacja gospodarek, gangsterskie monopole, kapitalizm inwigilacyjny, kapitalizm kognitywny, kapitalizm odpryskowy, nienawiść do pracy. Niektórzy są dumni z tego, że nie czytają książek. Ha!

Czy jest jakieś remedium na bolączki? Otóż jest! Jak radzi Profesor, wystarczy szybko poruszać prawym kciukiem. Naciskamy i działa! 

Wojciech Kalaga
https://orcid.org/0000-0003-4874-9734

PS Wersje angielskie tych “prologów” ukazały się w przekładach Tomasza Kalagi (numery 12–38) oraz Marcina Mazurka (od numeru 39). Admiracja za językową ekwilibrystykę!

The article, written in the form of an academic interpellation, addresses a series of tensions inherent in the attitudes adopted by humanists in defense against contradictions within the discipline, which often lead to the self-degradation of the humanities themselves. Such contradictions are usually resolved by resorting to one of the extreme attitudes that tear difficult cognitive complexities apart. Such practices are symptomatic
of a variety of problems that need to be taken into account in university-level teaching and research; above all, however, their presence demonstrates that in the decades to come the discipline will need hightened receptiveness to such phenomena, based on authentic concern for the quality of the cultural rootedness of publications within the humanities – both within the historical and the present day canon of the discipline.
The article also points to the pitfalls of the unilateralization of academic reflection and to the perils of reductionism – especially in the context of individual responsibility for the quality of contemporary reflection and for the formulas of reference to the tradition of the classics of thought. The author analyses a cross-section of phenomena testifying to the urgency of the problem of the self-degradation of the humanities in university practice, and thereby formulates the horizon of the postulated academic debate with the view to attaining a new quality of functioning of the humanities and social sciences as integrally related.

Jeśli zło jest bezmyślne, jak stwierdziła Hannah Arendt w Eichmann w Jerozolimie, to czy myślenie może ochronić nas przed złem? W pierwszej części artykułu dokonuję rozróżnienia między intelektem, który kieruje się logiką myślenia i rozumem, który kieruje się etyką myślenia. Stawiam tezę, że jeśli etyka myślenia (rozum) nie kieruje logiką myślenia (intelektem), to rodzi zło i fanatyzm. W części drugiej rozważam takie przyczyny współczesnej bezmyślności, jak: przeciętność, pragmatyzm, mierzalność i dominację mentalności merkantylnej. W części trzeciej piszę o odpowiedzialności uniwersytetów, a szczególnie nauk humanistycznych i szeroko pojętej kultury, za kształcenie rozumu.

Zadanie tego artykułu jest proste: zdystansowanie się od wzrastającego na sile stosowania pojęcia asamblażu we współczesnych debatach i próba podjęcia kwestii co myślenie asamblażowe ma do zaoferowania humanistyce. Odpowiedź na to pytanie wiążę z tytułowym konceptem "pozszywanej" humanistyki, który ma charakter roboczy i doraźny. Punktem wyjścia jest analiza wideoinstalacji zrealizowanej przez Angelę Melipoulos i Maurizio Lazzarato pod tytułem Assemblages/Asamblaże, wykorzystującej koncepcję asamblaży Gillesa Deleuze’a i Félixa Guattariego. Przyjmując, że praktyki badawcze i teorie  łączą zespoły idei o charakterze abstrakcyjnym i praktycznym, analizuję przykłady zastosowania myślenia i działania asamblażowego na poziomie metody, metodologii i onto-epistemologii, śledząc cele, jakie osiąga  dzięki takiemu podejściu badawczemu humanistyka. 

W artykule stawiam tezę, że badania oparte na założeniach scjentystycznych (w sensie dążenia do upodobnienia nauk humanistycznych i społecznych do nauk przyrodniczych, czyli opartych na naturalizmie ontologicznym i metodologicznym) mają charakter marginalny, a ich znaczenie dla eksploracji ludzkich praktyk ma co najwyżej pomocniczy charakter. (Rozważam tę tezę na przykładzie pedagogiki jako nauki o przedsięwzięciu podmiotowym i komunikacyjnym, zwanym edukacją). Twierdzę, że kiedy scjentystyczny model badań staje się dominujący – jak ma to miejsce obecnie – zaciemnia on podstawowy przedmiot badań pedagogicznych: edukację. W rezultacie publiczny wizerunek edukacji jest pomniejszony i zniekształcony.

Artykuł rozpoczyna analiza niedogodnych punktów wyjścia refleksji w epoce antropocenu, inspirowana stanowiskiem Anny L. Tsing. Następnie przedstawiona zostanie interdyscyplinarna, normatywna i pluralistyczna dziedzina ekonomii ekologicznej, ze szczególnym uwzględnieniem koncepcji dewzrostu. Prześledzimy „gramatykę” tej dyscypliny, odsłaniając jej wybrane założenia filozoficzne, postulaty metodologiczne i pojęcia. Przyjrzymy się również bliżej koncepcji „zarządzania bez wzrostu” Petera A. Victora. Będziemy szukać odpowiedzi na pytania, czym jest dewzrost i dlaczego wystudzenie wzrostu jest nieuniknione.

Kryzys klasycznego humanizmu jest faktem. Ujawnił bowiem on swój ciemny rewers. Są nim niewolnictwo, kolonializm, wyzysk,  wykluczenia, dyskryminacje. Humanizm okazał się być dzieckiem patriarchalizmu, szowinizmu płciowego i gatunkowego. Trzeba go więc przezwyciężyć. Jedną z propozycji jest posthumanizm. Opiera się on na odmiennej metodzie badawczej (nazywam ją tu „zmysłem udziału”), odmiennej koncepcji podmiotu (nomada) i nowej etyce, której kształt dopiero powstaje. W artykule wskazuję na jej fundamenty w postaci kobiecej etyki troski, która – w moim przekonaniu - otwiera horyzonty na bardziej holistyczne, egalitarne, spluralizowane ludzko-pozaludzkie istnienie. 

Futurologię zdają się charakteryzować dwa główne paradygmaty: historyczno-literacki, który podkreśla znaczenie wyobraźni i talentu artystycznego, oraz techniczno-naukowy, który sprzyja rygorystycznej analizie danych i precyzji prognoz. Artykuł ten pokrótce przedstawia ewolucję tych dwóch paradygmatów i pokazuje, w jaki sposób znalazły one syntezę we współczesnych „analizach scenariuszy”, których inicjatorem jest Herman Kahn. Co więcej, pokazuje, że ten trzeci sposób analizy może zyskać większą świadomość teoretyczną dzięki koncepcji „współczynnika wyobraźni”. Autor rozwija tę koncepcję, biorąc pod uwagę analityczne rozróżnienie historii i poezji wprowadzone w Poetyce Arystotelesa, rolę wyobraźni w nauce podkreślaną przez filozofa Karla Poppera i chemika Jacobusa Henricusa van't Hoffa oraz dwie dobrze znane zasady metodologiczne socjologii , a mianowicie „współczynnik humanistyczny” opracowany przez polskiego socjologa Floriana Znanieckiego i „wyobraźnię socjologiczną” teoretyzowaną przez Charlesa Wrighta Millsa.

Celem artykułu jest przedstawienie propozycji uzupełnienia myśli humanistycznej o posthumanistyczne aktywistyczne narzędzia ontoepistemologiczne. W tym celu autor, biorąc za punkt wyjścia koncepcję posthumanistycznej wspólnoty, dokonuje przez jej pryzmat relektury oikologii – wyrosłej na gruncie śląskim nauki o domu. Posthumanistyczna oikologia ma stanowić przekroczenie ograniczeń, na jakie napotyka myśl ekologiczna, w kierunku autorskiej koncepcji eko-logiki. Uprawiana w jej duchu humanistyka ma stanowić afirmatywną odpowiedź na kryzys poznawczy związany m.in. ze zmianami klimatu i zapowiadaną katastrofą.

Współczesny lament nad kondycją humanistyki stanowi integralny element zataczającej coraz szersze kręgi debaty na temat kryzysu demokracji, tożsamości, oświecenia, krytyki globalizacji, postnowoczesności. Jest wreszcie wyrazem bezradności człowieka w obliczu radykalizacji ruchów i partii politycznych wobec nieuniknionego procesu coraz gwałtowniejszych i wszechogarniających cywilizacyjnych i kulturowych zmian. Wśród czynników rzutujących na jej postrzeganie na pierwszy plan wysuwa się poczucie wyobcowania generacji aktywnie współtworzącej porządek demokratyczny w Europie Środkowo-Wschodniej po 1989 roku, jak i zachodnich elit zaangażowanych w pogłębienie integracji europejskiej. Ich świat wartości legł w gruzach. Ambiwalencja i obosieczność transformacji niemal wszystkich dziedzin życia, złożoność i sprzeczności wpisane niemal w naturę przemian społecznych i politycznych przyniosły w konsekwencji poczucie niepokoju, wzmocnione przez nieprzewidywalność rozwoju pandemii COVID-19 oraz wszechogarniający kryzys poczucia bezpieczeństwa społecznego.

W tekście podjęto namysł nad aktualnością szeregu tez filozofii Herberta Marcusego. Chodzi m.in. o tezę dotyczącą istnienia „totalnie administrowanego świata”, anonimowości dominujących sił ekonomicznych, wpływie techniki i technologii na politykę, narodzinach „człowieka jednowymiarowego”, istnienia „kultury afirmatywnej”, zbędności i szkodliwości pracy ponad ludzkie siły, a także trudności ze zidentyfikowaniem podmiotu ewentualnej zmiany społecznej. Autor powołując się na szereg dzisiejszych zjawisk z zakresu ekonomii, polityki i życia społecznego wskazuje na to, że tezy te zachowują swoja aktualność, choć uzasadnienie ich trafności musi odwoływać się do innych faktów społecznych niż te, o których wspominał sam Marcuse.

Wychodząc od kilku kluczowych fragmentów Ewangelii o Ostatniej Wieczerzy i Ukrzyżowaniu, autor stara się pokazać w jaki sposób językowa maszyneria tekstu ujawnia swój aspekt dekonstrukcyjny – z jednej strony nawołując do zawłaszczenia kulturowego, a przeciwstawiając się temu zawłaszczeniu z drugiej. Ta ambiwalencja przekłada się także na poziom egzystencjalny, odzwierciedlając napięcie pomiędzy życiem jako idiomatycznym aspektem każdego ludzkiego przedsięwzięcia a kulturą rozumianą jako czynnik poddający jednostki wspólnemu doświadczeniu. Głównym impulsem u podłoża koncepcji eseju jest sprzeciw wobec utrzymywania ostrego rozróżnienia między życiem -- kwestionującym możliwość adekwatnej reprezentacji -- a egzystencją i wszystkimi mechanizmami reprodukcyjnymi, jakie ze sobą niesie. Analiza ta, odnosząc się do obszernego korpusu tekstów Derridy, wykracza poza metakomentarz ograniczony do filozofii francuskiej czy literaturoznawstwa i można ją odczytać także jako przyczynek do teologicznej interpretacji Ewangelii, dokonywanej za pomocą logiki dekonstrukcyjnej.

Czy termin metahistoria jest powtórzeniem arystotelesowskiego gestu nazwania metafizyki? W 2023 roku mija pół wieku od pierwszego wydania słynnej książki Haydena White’a pt. Metahistory. The Historical Imagination In Nineteenth-Century Europe. Jednakże to klasyczne, dość powszechnie znane dzieło – a także jego krytyka – nie dały terminowi metahistoria życia, którym w horyzoncie terminów badawczych cieszy się choćby metafizyka.  W niniejszych rozważaniach nie chodzi mi o sentymentalne upominanie się o termin, który miałby być dziś cenny z samego tylko powodu, że niegdyś zaistniał. Raczej o próbę myślenia o ścieżce wzbogacania (prze)myślenia o wyobraźni historycznej – ta ostatnia, jak sądzę, jest kluczem dla oporu wobec współczesnych kryzysów i impasów dzisiejszej humanistyki.

Artykuł wyrasta z przekonania o analogii zachodzącej pomiędzy symptomatycznym dla tzw. posthumanistyki odchodzeniem od antropocentrycznego modelu refleksji a wypracowywanymi przez różne szkoły duchowości ćwiczeniami mającymi na celu przezwyciężanie egocentrycznej postawy i związanej z nią narcystycznej optyki. Autorka zwraca uwagę na przypadki, w których współcześni humaniści angażują się w artystyczne projekty wykorzystujące metody świadomego oddychania, czy medytacji i analizuje je w świetle wyników badań pokazujących, jak te religijne w swej proweniencji praktyki stymulują doświadczenia auto-transcendencji.

Sofię Papastergiadis, bohaterkę powieści Deborah Levy pt. Gorące mleko, zdają się otaczać liczne potwory i potworności. Po pierwsze, jej apodyktyczna, potworna matka cierpi na równie potworną tajemniczą chorobę, ze względu na którą kobiety decydują się na podróż do Almerii, w nadziei na znalezienie odpowiedzi i możliwej terapii. Po drugie, przebywając w Andaluzji, Sofia jest wielokrotnie atakowana przez meduzy; spotkania z nimi okazują się bolesne, ale i uzależniające. Po trzecie, Sofia mierzy się z własnymi wątpliwymi intencjami, pochopnymi decyzjami i mrocznymi fantazjami, ujawniającymi się, na przykład, w toksycznych, choć zmysłowych, romansach. Powyższe przykłady potworności zmuszają Sofię do przyjrzenia się jeszcze jednemu potworowi: jej samej. W niniejszym artykule, chciałabym podjąć się interpretacji nominowanej do nagrody Bookera powieści Levy, w której z użyciem psychoanalizy i krytyki feministycznej przyjrzę się temu, jak dyskurs choroby nakłada się z dyskursem potworności. Mając na uwadze, że w Gorącym mleku choroba i potworność uczestniczą w strategiach zaciemniania oraz objawiania znaczenia, pragnę zbadać, jakie mogą mieć one konsekwencje dla głównej bohaterki oraz jej relacji z innymi postaciami.

Polskojęzyczne streszczenia artykułów badawczych i esejów zamieszczonych w niniejszym numerze.

Informacje dla przyszłych Autorów -- tematyka tekstów, formatowanie tekstu, karta stylu.

Metryczka numeru 47 (2/2023) E(r)rgo. Teoria - Literatura - Kultura.