Narracje o Zagładzie 2018, nr 4. Strony tytułowe i spis treści

Wstęp do czwartego numeru czasopisma "Narracje o Zagładzie".

„Tam jest życie, a tu już jakby nie‑życie”. Z Piotrem Pazińskim o hebrajskiej literaturze Zagłady rozmawiają Jagoda Budzik i Bartłomiej Krupa

„Trudno znaleźć coś lepszego”. O polsko‑izraelskich splotach pamięci o Zagładzie z Shoshaną Ronen rozmawiają Jagoda Budzik i Bartłomiej Krupa

Celem artykułu jest zaprezentowanie i analiza tekstów, których twórcy – przedstawiciele izraelskiego trzeciego pokolenia – na różne sposoby odwołują się do zjawiska pielgrzymek do miejsc pamięci, odbywanych przez młodzież licealną od przeszło trzech dekad. Zjawisko to skupia w sobie kwestie takie jak: rola Zagłady w izraelskiej narracji zbiorowej, stopień jej instytucjonalnego upamiętniania, częste związki między upamiętnianiem Szoa a wątkami militarnymi i trwałym wpisaniem doświadczenia pielgrzymki do Polski w proces dojrzewania izraelskiej młodzieży. Teksty włączone do rozważań mają za zadanie unaocznić wielość możliwych postaw przyjmowanych przez twórców wobec takich metod upamiętniania Szoa – od bezwarunkowej ich akceptacji, przez przekonanie o ich nieuchronności, aż po zdecydowaną krytykę.

W artykule autorka próbuje opisać zalety wynikające z zestawienia studiów nad konfliktem palestyńsko-izraelskim z badaniami Zagłady. Argumentów dostarczają jej prace z zakresu socjologii i filozofii uprzedzeń oraz konfliktów etnicznych (Monika Bobako), refleksji nad pamięcią i dekolonizacją (Michael Rothberg), a szczególnie – nad dwunarodowością jako problemem filozoficznym (Judith Butler). Badaczka stara się jednak przede wszystkim rozwinąć ciekawą teorię wulnerabilności J. Butler i odnieść ją do kruchości jako problemu politycznego, architektonicznego i egzystencjalnego. W tym celu omawia słabo obecną w Polsce poezję Mahmuda Darwisha oraz film Nasza muzyka Jeana-Luca Godarda.

Autor podejmuje refleksję nad obecnością tematyki Zagłady w kinie izraelskim. Od wczesnych filmów syjonistycznych po najnowsze  produkcje. Od apologii państwa żydowskiego po skierowanie oka kamery na indywidualnego bohatera. Ideologiczny stygmat pierwszych  filmów z lat 50. i 60. zostaje przełamany przez autorską narrację, w której losy ocalonych zostają opowiedziane przez drugie i trzecie pokolenie. Tematem artykułu jest również słabość artystyczna tych narracji, które – wbrew obiegowym opiniom – nie stanowią centrum, ale jedynie  peryferia zainteresowań izraelskich filmowców. Transgresje pamięci, uwikłanie w historię Izraela, losy ocalonych i ich potomków to margines kina izraelskiego. Funkcja emancypacyjna i integracyjna, którą pełniło kino dla wielokulturowego społeczeństwa Izraela, w nieznacznym stopniu dotyczy narracji o Zagładzie. Niekiedy Holokaust staje się atrakcyjnym tłem dla genologicznych opowieści obecnych w kinie głównego nurtu.

W wyniku drugiej wojny światowej około 450 tysięcy osób ocalałych z Holokaustu wyemigrowało do nowopowstającego Izraela. W izraelskich filmach fabularnych skomplikowane relacje nowoprzybyłych z Żydami, którzy już zamieszkiwali te tereny, zostały przedstawione w sposób niezwykle powierzchowny. Ocaleni często byli ukazywani jako ludzie podupadli na ciele i duchu, których rany mogły się zagoić wyłącznie w Izraelu. Po procesie Eichmanna w 1961 roku pojawiły się pierwsze próby kinematograficzne dążące do ukazania bardziej zawiłych obrazów ocalonych. Takie filmy jak In Hamartet czy Eshet Hagibor starały się zbudować taki obraz, przedstawiając ocalałych jako osoby odbudowujące swe życie w cieniu traumy, co przeciwstawiało się reprezentacjom wyniszczonych ludzi, którzy dzięki wsparciu Żydów weteranów mogą stać się „nowymi Żydami”, powielanym w kinie lat 40. i 50. XX wieku. Mit „nowego Żyda” osiągnął punkt
kulminacyjny po wojnie sześciodniowej. W niniejszym artykule autorka pokazuje, że euforia wywołana wojną z 1967 roku była niezwykle problematyczna dla wizerunku ocalałych z Holokaustu, przywracając ich powierzchowne, a nawet negatywne, reprezentacje znane z lat 40. i 50. Teza ta opatrzona jest analizami dwóch niezwykle wpływowych filmów powstałych w pierwszej dekadzie po wydarzeniach z 1967 roku, mianowicie: Hu halachbasadot (Yosef Millo, 1967) oraz
Mivtsa Yonatan (Menahem Golan, 1977). Artykuł pokazuje, w jaki sposób oba te filmy lokowały ocalałych na marginesie opowieści, umacniając ich antytetyczną pozycję względem heroicznego i wojowniczego „nowego Żyda”.

Próba zrozumienia różnych sposobów ukazywania Holokaustu w kinie izraelskim była już podejmowana w licznych opracowaniach naukowych. Chociaż badania te wyróżniają się szerokim zakresem tematów, procesów i perspektyw, nie zawierają one odniesień do różnych ujęć relacji polsko‑żydowskich obecnych w kinie izraelskim. Niniejszy artykuł rozpoczyna dyskusję nad sposobami ukazywania relacji polsko‑żydowskich na podstawie takich filmów dokumentalnych i fabularnych, jak: Aba’le Bo La‑lonapark Nitzy Gonen z 1995 roku, Wiosna 1941 Uriego Barbasha z 2007 roku, Pizza b’Auschwitz (Pizza w Auschwitz) Mosha Zimmermana z 2008 roku, Ema Shel Valentina (Matka Walentyny) Arika Lubzkiego i Mattiego Hararriego z 2009 roku czy Hakatayim (Past Life) Aviego Neshera z 2016 roku. Proponowana dyskusja o postrzeganiu relacji polsko‑żydowskich zaprezentowana w powyższych filmach może wzbogacić naszą wiedzę o nich po II wojnie światowej i w jej trakcie.

Niniejszy artykuł poświęcony jest twórczości Brachy L. Ettinger – izraelskiej artystki, autorki teorii macierzy, psychoanalityczki, feministki oraz córki Żydów ocalonych z Holokaustu – zarówno w jej aspekcie teoretycznym, jak i artystycznym. Autorka stara się dowieść, że artystyczny gest Ettinger jest zarazem ucieleśnieniem niemal bezgranicznej bliskości względem traumatycznych wydarzeń oraz chwytem wywołującym w widzach zawieszenie rozróżnienia na to, co teraz, i to, co już minione, oraz na to, co obecne, i na to, co już nie. Uściślając, gest staje się zabiegiem zdolnym ukierunkować widza na traumatyczne doświadczenie Innego. Jak Ettinger sama przyznaje, w jej pracy teoria i sztuka są ze sobą niezwykle mocno związane; niniejszy artykuł stara się podążać podobną drogą i podejmuje próbę pokazania, jak te dwie instancje wzajemnie na siebie wpływają w twórczych transformacjach. Autorka artykułu rozpoczyna od omówienia techniki artystycznej stosowanej przez Ettinger, jej ujęcia traum(y) oraz pamięci w perspektywie teorii macierzy. Następnie, podejmuje się interpretacji wybranych obrazów z najsławniejszej serii Ettinger – Eurydice, opartych na fotografii prowadzonych na stracenie nagich kobiet z getta w Mizoczu, wykonanej w 1942 roku, a także dzieł przywołujących figurę matki. Obrazy te są odczytywane poprzez pryzmat takich pojęć, jak między innymi trauma świata oraz fort/da. Ponadto, artykuł sugeruje, w jaki sposób etyczny potencjał wybranych pojęć Ettinger znajduje zastosowanie w jej praktyce artystycznej.

Haim Maor to izraelski artysta drugiego pokolenia czy też postpokolenia, posługujący się w swej twórczości różnymi środkami wyrazu, jak np. malarstwo, instalacja, fotografia, performance, i uprawiający sztukę biograficzną. W wielu pracach posługuje się słowem lub tekstem w językach: hebrajskim, jidysz, angielskim, niemieckim, polskim oraz arabskim. W niniejszym artykule autor koncentruje uwagę głównie na tych pracach, w których Haim Maor – w sposób bliski konceptualizmowi, postkonceptualizmowi oraz poezji konkretnej – posługuje się słowem (głównie w językach hebrajskim oraz jidysz). Odnosi się do obecnego w sztuce tego artysty napięcia pomiędzy oficjalnym językiem młodego i dumnego państwa Izrael – hebrajskim, a pogardzanym przez izraelskie elity językiem diaspory – jidysz. Prace Maora przywołują Zagładę głównie poprzez odniesienia do rodzinnych historii. W artykule autor podejmuje wątek pamięci obecny w sztuce tego artysty, sytuując jego twórczość w kontekście „sztuki po Zagładzie” oraz pojęcia postpamięci (Marianne Hirsch), pokazując, w jaki sposób zmieniał się stosunek do tragedii Szoa w Państwie Izrael. Sztuka Maora poddaje krytyce mitologie funkcjonujące w izraelskim społeczeństwie, np. mit „pięknej” śmierci. Sięgając zarówno do badań izraelskich historyków syjonistycznych (Anita Shapira) oraz tzw. nowych historyków (Shlomo Sand, Tom Segev, Ilan Pappé oraz Idith Zertal), a także do tekstów lewicowych publicystów i pisarzy (Dawid Grosman, Amos Oz, Ari Shavit), autor próbuje unaocznić czytelnikowi, w jaki sposób przepracowywano na gruncie sztuk wizualnych te same problemy, z którymi mierzą się historycy, literaci oraz dziennikarze.

Artykuł jest próbą twórczej lektury (przy wykorzystaniu materiału ikonicznego, a także innych utworów czytanej autorki) autobiografii Miriam Akavii pt. Moja winnica. Najistotniejszym aspektem teoretycznym, zasygnalizowanym w tytule szkicu, pozostaje książka Aleksandry Ubertowskiej Holokaust. Auto (tanato) grafie. Tekst to zastosowanie zmodyfikowanej przez Ubertowską Derridiańskiej kategorii quasi-gatunkowej do interpretacji istotnego dzieła tożsamościowego autorki, której przeżyciem formującym była Zagłada.

Artykuł zawiera rozważania na temat prozy Miriam Akavii, przede wszystkim na podstawie jej ostatniej książki Moje powroty, opublikowanej w 2005 roku. Głównym tematem twórczości Akavii była jej biografia: przedwojenne dzieciństwo w Krakowie, doświadczenia z czasów okupacji, Zagłada oraz życie w Izraelu po II wojnie światowej. Pisarka wykorzystywała tradycyjne metody twórcze, używała konwencjonalnych środków wyrazu oraz rozpoznawalnej topiki jako medium dla wyrażenia przywiązania do wartości, którym pozostała wierna: domu, rodziny, ojczyzny (starej i nowej) oraz rodzinnego miasta Krakowa.

Artykuł przedstawia interpretację powieści Davida Grosmana Patrz pod: Miłość w  kontekście historii alternatywnej. Historia ujawniająca problemy związane z opowiadaniem o Zagładzie staje się krytyką naszej kultury. Pokazuje, w jaki sposób cztery odrębne części łączą się ze sobą, tworząc wizję ukrywanej przed światem ciemnej sfery naszego „ja”: alternatywna wersja opowieści o nas samych jest rodzajem rozrachunku z utrwaloną w naszej europejskiej społeczności koncepcją człowieczeństwa.

Omdlenie Yehiela Dinura było jednym z najistotniejszych momentów podczas procesu Adolfa Eichmanna. Dinur był ocalałym z Zagłady, pisarzem, a w ramach procesu pełnił funkcję świadka. Artykuł jest próbą prześledzenia jego omdlenia w nagraniach i relacjach z procesu, a także zinterpretowania go w kontekście performatywnym i wizualnym.

Artykuł stanowi próbę analizy mechanizmów przemocy dyskursywnej i symbolicznej, które ujawniały się w przebiegu niemieckojęzycznej recepcji twórczości poety Paula Celana. Na krytykę (m.in. autorstwa Guntera Blöckera i Hansa Egona Holthusena), formułowaną nierzadko z pobudek antysemickich, Celan reagował w silnie afektywny sposób, rejestrując z niepokojem nawrót retoryki przypominającej nazistowską propagandę. Wyraz swoim niepokojom dał poeta w serii listów oraz w kilku wierszach – autor niniejszego tekstu dokonuje ich interpretacji.

Autor artykułu, wykorzystując koncepcję pamięci wielokierunkowej Michaela Rothberga, udowadnia, że w poezji Haliny Poświatowskiej pamięć o Zagładzie uaktywnia się w konfrontacji z obrazami medialnymi wojny w Wietnamie. W utworach poetki pamięć o różnych formach ludobójstw jest dynamiczna, dzięki czemu zjawiska takie jak konkurencyjność, współzawodnictwo czy dominacja form upamiętniania wybranych masowych zbrodni ustępują miejsca regule konsolidacji pamięci. Autor tropi również wątki feministyczne i dostrzega zbieżność form oporu prezentowanych przez Poświatowską z koncepcjami buntu omówionymi w pracach Judith Butler („opłakiwalność”, wulnerabilność). Zaangażowanie poetki w sprawy jej współczesne stanowi (obok kontemplacji kruchego ciała) najważniejszy temat poezji, który nie został odnotowany przez krytyków, zarzucających jej eskapizm, egotyzm, wtórność, infantylizm.

Artykuł poświęcony jest swoistej tropologii pamięci o Zagładzie, jaką odkryć można w poetyce Piotra Sommera. W twórczości autora Pamiątek po nas pamięć ta kodowana jest za pomocą dyskretnych zabiegów literackich, ale zdaje się stanowić ważne źródło zapisanego w tekstach doświadczenia. Autorka próbuje skonstruować dynamiczny, wewnętrznie zróżnicowany model Sommerowskiego „wiersza memorialnego”, precyzując wywód pojęciami zaczerpniętymi z istotnych dla współczesnej humanistyki teorii pamięci i jej reprezentacji.

Autorkę artykułu interesuje miejsce i możliwości edukacji teatralnej – a konkretniej: musicalu – w nauczaniu o Zagładzie, będącej istotnym elementem edukacji propokojowej. Do tetrady Betty Reardon, uznającej za fundamenty idealnej edukacji na rzecz pokoju to, co: personalne, polityczne, pedagogiczne i poetyckie, proponuje ona dołączyć jeszcze jedno P – performatywne. Przedmiotem interpretacji uczyniono dwa musicale: Imagine This oraz Korczak, ujawniające zresztą wieloaspektowe zbieżności, m.in. występuje w nich motyw teatru w teatrze, akcja obu rozgrywa się w warszawskim getcie w 1942 roku.

Proza drugiego pokolenia po Zagładzie: inne sposoby pamiętania (tłumaczenie Jagoda Budzik)

Ida Fink, Na wczasach (słowo wstępne Bartłomiej Krupa) 

Karolina Famulska-Ciesielska, Stary notes

Natalia Parfeniuk, Ewelina Suszek, Mizocz - palimpsest

Recenzja książki Sachy Batthyanyego A co ja mam z tym wspólnego? Zbrodnia popełniona w marcu 1945 roku. Dzieje mojej rodziny skupia się na kilku kluczowych problemach związanych z filozofią pamięci o Zagładzie. Tekst stawia w centrum dwie zwierzęce metafory: wieloryba i kreta, symbolizujące różne postawy wobec rodzinnej historii poznawanej przez szwajcarskiego pisarza. „Ludzie wieloryby” znikają w ciemnościach głębin, gdy nadchodzi chwila konfrontacji z trudną prawdą o przeszłości, a „ludzie krety” oddają się mozolnej pracy archiwistycznej i analizie drobiazgowo zrekonstruowanych faktów. Batthyany wybiera sposób mówienia o masakrze w Rechnitz z perspektywy autorskiej, dociera do dokumentów i dziennika, ale manierycznie przefiltrowuje historię przez własne doznania, często dominujące narrację książki. Subiektywizm w rozpatrywaniu i przyjmowaniu prawdy, choć stanowi jedno z podstawowych praw pracy artystycznej, może być jednak zwodniczy, ponieważ może prowadzić do relatywizacji historii i zbyt prostych konstatacji.

Autor recenzji książek Doroty Głowackiej i Anity Jarzyny podkreśla intuicję badaczek w kwestii wyszczególnienia w ramach Holocaust studies odrębnej kategorii, która pozwala nie tylko solidaryzować się z ofiarami Zagłady, dzięki „wyobraźni relacyjnej”, lecz również zaliczyć ją do innych aktów ludobójczych (m.in. rdzennej ludności Kanady). Wyobraźnia w projektach obu badaczek nie jest równoznaczna ze zmyśleniem, konfabulacją; jej fenomen, jak dowodzi autor recenzji, polega na wynalezieniu nowego języka wrażliwości, który przekraczałby ramy uznawalności jednego wydarzenia (w tym przypadku Zagłady). Głowacka postuluje (konieczne z perspektywy dynamicznie rozwijającego się nurtu Genocide studies) odwrócenie utrwalonego przez politykę kolonialną kierunku przepływu wiedzy oraz pamięci z centrum ku peryferiom i zastąpienie go innym układem (za Achillem Mbembe można nazwać go wędrującym), który podważyłby dotychczasową tendencję i dowartościował „pamięć wielokierunkową” (termin Micheala Rothberga). Mimo że autorki recenzowanych rozpraw sytuują się w różnych obszarach badawczych, ich badania spaja kategoria wyobraźni, przekraczająca prądy historycznoliterackie i pozwalająca na przenikanie się pozornie niewspółmiernych zjawisk (np. tortur i wykluczania kobiet jako podmiotów sprawczych), dla których Zagłada byłaby wydarzeniem fundacyjnym à rebours (a więc dającym możliwość podjęcia buntu i wyrażenia sprzeciwu oraz ukonstytuowania nowego podmiotu).

Tekst jest obszernym, kontekstowym omówieniem książki Aliny Molisak Żydowska Warszawa – żydowski Berlin. Literacki portret miasta w pierwszej połowie XX wieku. To próba usytuowania monografii zarówno w kontekście szeroko rozumianych studiów żydowskich, jak i studiów miejskich. To także omówienie w relacji do dotychczasowych dzieł i działań autorki, ściśle związanych z cezurą Zagłady i z Europą Środkową jako miejscem istnienia specyficznych miejskich fenomenów. Wreszcie przypomnienie – za Aliną Molisak – bogatej literatury dokumentującej przedzagładowe życie obydwu stolic: niemieckiej i polskiej, widziane z różnych perspektyw.

Anna Bikont swoją najnowszą książką Sendlerowa. W ukryciu otwiera ponownie w polskim literaturoznawstwie dyskusję nad zagadnieniem, granicami i nowymi horyzontami biografii. Autorka nie stara się powielać w niej znanych już z dotychczasowych publikacji poświęconych bohaterce faktów czy zasłyszanych opowieści. Przedstawia natomiast Sendlerową w nowym świetle, przede wszystkim jako kobietę, prefeministkę, żonę i społeczniczkę. Opierając się na nieznanych dotychczas źródłach, dokumentach, wzmacniając swoją narrację licznymi fotografiami, Bikont tworzy po części syntezę życia i działalności Sendelerowej.

Recenzja stanowi krytyczne omówienie pracy Małgorzaty Wójcik-Dudek W(y)czytać Zagładę. Praktyki postpamięci w polskiej literaturze XXI wieku dla dzieci i młodzieży. Przytoczone zostały tu zagadnienia poruszone w poszczególnych rozdziałach pracy i opatrzone krótkimi komentarzami. Opracowanie zostało poddane analizie pod kątem sposobu opisywania współczesnych tekstów kierowanych do czwartego pokolenia, dotyczących Zagłady Żydów i rozczytywania zagładowego imaginarium, a także realizacji tytułowych zagadnień – wyczytywania i wczytywania pamięci.

Autorka przygląda się dwóm narracjom o Izraelu: reportażowi Pawła Smoleńskiego Izrael już nie frunie oraz opowieści Eli Sidi Izrael oswojony. Publikacje stanowią pretekst do analizy sposobu kreowania literackich reprezentacji kraju. Tym, co wydaje się szczególnie interesujące, są elementy wspólne obu książek oraz ich elementy odmienne. Czynniki wpływające na kształt narracji to rola, status i cel opowiadającego. Wnioski płynące z lektury obu tekstów są zbieżne – Izrael jest trudno uchwytnym, egzotycznym i pod wieloma względami niedostępnym miejscem.

Recenzja autobiograficznego eseju Moniki Sznajderman koncentruje się na technikach i etycznym wymiarze rekonstrukcji żydowskiego oraz polskiego losu w historii rodziny i własnej dwojakiej tożsamości pisarki. Autorka recenzji przedstawia opowieść o Żydach i Polakach w czasie wojny, pokazuje także, w jaki sposób Sznajderman unika, konstruując swoją wypowiedź, stereotypów. W recenzji podkreśla się również, że nie tło historyczne, ale międzyludzkie więzi najmocniej interesują eseistkę.

W recenzji składającej się z siedmiu szkiców pracy zbiorowej Work in Progress. Konfrontacje trzeciego pokolenia po Zagładzie autor wskazuje na dotychczasowe ujęcia tematu trzeciego pokolenia na świecie i w Polsce oraz podkreśla nowatorstwo omawianej książki. Reprezentuje ona różne perspektywy, jest interdyscyplinarna, a przy tym niezwykle aktualna, mimo że traktuje często o zjawiskach słabo w kraju znanych. Do niewątpliwych zalet recenzowanej monografii należą: niebywały dynamizm, burzenie wszelkiego rodzaju schematów myślowych, trzymanie ręki „na pulsie”, a przy tym zachowanie koherentności.

Narracje o Zagładzie 2018, nr 4. Noty o Autorach